Den Gulden Winckel. Jaargang 22

Zedelijkheid en kunst
(De Quaestie-Margueritte)

I

DE strafexpeditie tegen Victor Margueritte, die met een roman, ‘La Garçonne’ geheeten, het kiesch gevoel van zijne tijdgenooten heeft gekwetst, is nog niet afgeloopen. Er is, nog altijd, een ‘quaestie-Mar-

[p. 85]

gueritte’, waarover men niet uitgesproken raakt, omdat hierdoor enkele oude vraagpunten opnieuw aan onderzoek en discussie zijn onderworpen en omdat die vraagpunten niet zonder belang worden geacht.

De besprekingen hebben, in het algemeen, tot onderwerp de verhouding van de zedeleer ten opzichte van de schoonheid, of scherper gezegd: ten opzichte van de kunst. Juist in den laatsten tijd kon een oplettend waarnemer bemerken hoe zeer verschillende begrippen en voorstellingen, welke gescheiden behoorden te blijven, op de wonderlijkste en op de meest perfide wijze werden dooreen gehaspeld; zóó dat een pijnlijke en noodlottige verwarring moest ontstaan. Een voorbeeld kan doen zien welk een wanbegrip er al verspreid wordt. Een Nederlandsch romanschrijver heeft een boek van Charles-Louis Philippe: ‘Bubu de Montparnasse’¹⁾ in onze taal overgebracht. Deze vertaling gaf aanleiding tot verontwaardigd geschrijf van roomsche en calvinistische publicisten; en in een nogal onsamenhangend artikel verdedigt de Nederlandsche romanschrijver zich tegen zijn aanvallers. Dit feit op zich zelve reeds is eene dwaasheid. Maar bovendien zegt de schrijver in dat artikel o.a. dat, naar zijn overtuiging, ‘een waarachtig schoon werk steeds zijn eigen zedelijkheid in zich draagt’. Wat beteekent dit? Het is niet met zekerheid te zeggen. Maar waarschijnlijk wordt met deze onbeholpen apodictische uitspraak bedoeld dat een kunstwerk, au fond, altijd zedelijk is. Maar: wat is die eigen zedelijkheid? Ik ben zoo bang dat dit ‘eigen’ een val is! Zoo iets als het Fransch van Frans die zìjn Fransch sprak.^*)

Ik heb ervaren, dat er waarachtig schoone werken, welke zeer onzedelijk zijn, bestaan. De vertellingen van Boccacio en van Bandello¹⁾ zijn van een heel bijzondere en scherp gekarakteriseerde schoonheid en zij zijn ook op een duidelijke, onomwonden wijze onzedelijk. Wil men een voorbeeld uit later tijd: tal van novellen door Guy de Maupassant, of enkele speelsche romans van René Boylesve en van dien jonggestorven meester P.J. Toulet²⁾. Deze boeken zijn niet minder' schoon, omdat zij, zonder valsche schaamte, onzedelijk; en niet minder onzedelijk - en in maatschappelijken en

1) Charles-Louis Philippe: ‘Bubu van Montparnasse’, vertaald en ingeleid door Gerard v. Eckeren. 2e druk. Baarn 1922.

*) Gerard van Eckeren, de man van de ‘onbeholpen apodictische uitspraak’ bovengenoemd, vindt dat van ‘Frans die zijn Fransch sprak’ wel aardig, want het herinnert hem aan een gezegde van zijn zevenjarig dochtertje. Toen nl. eens aan tafel haar vader en moeder voor een oogenblik een andere taal spraken, omdat kinderen nu niet altijd àlles behoeven te hooren, zei de rakker weinig eerbiedig: ‘Ach, houen jullie nou toch op met dat onzin gepraat!’ (Stel u gerust paedagogisch bekommerde lezer: ze kreeg er behoorlijk voor op de broek).
Klinkt mijn zeer gewenschten medewerker die ‘eigen zedelijkheid’ van een kunstwerk nu werkelijk zóó chineesch, dat hij zich min of meer unheimisch voelen gaat en op zijn stoel begint te draaien als mijn dochtertje aan tafel? Kom, kom! Als de heer Greshoff niet oppast is hij straks nog de laatste der (aesthetische) Mohikanen. Ik meende, dat wij het eenzijdig aestheticisme nu wel zoo langzamerhand overwonnen hadden. Wat ik met die eigen zedelijkheid bedoelde is eenvoudig dit: de schoonheid, als algemeene, metaphysische grootheid, is per-se steeds zedelijk, zooals alle positieve begrippen krachtens hun aard zedelijk zijn. Waarom de populaire dwaling te begaan van ‘zedelijkheid’ gelijk te stellen met zedeleer, haar te vereenzelvigen met braafheid, en onzedelijkheid bij voorkeur in verband te brengen met ontuchtigheid of scabreuze gevalletjes? Een slecht schilderij van een braaf onderwerp is, uit het oogpunt der schoonheid, onzedelijker dan een schoon schilderij van laten we zeggen: een prostituée. Zooals de zedelijkheid soms de schoonheid kan ‘be-stimmen’, zoo doet het omgekeerd de schoonheid vaak de zedelijkheid. (Noemen wij een ethisch goede daad niet vaak schoon, en is het scheppen van schoonheid niet, omgekeerd, een ethisch goede handeling?) Een kunstwerk wordt niet schooner naar mate er meer ethiek (in casu: wat de maker toevallig op dat tijdstip als ‘goed’ ziet) van buiten af wordt ingedragen (dit is het misverstand in bv. kerkelijke kringen), maar de schoonheid heeft krachtens haar wezen zelf tevens een ethische beteekenis. ‘Kunst moet beter maken’ is 'n wijd verbreide populaire meening. Zij is alleen juist (maar dan ook diepe waarheid) als men haar aldus aanvult: kunst moet beter maken... door kunst. Zie, daar hebt ge de ethiek van de schoonheid. En deze ethiek is met het kunstwerk zóó onverbrekelijk verbonden, als concaaf verbonden is met convex; het een is eenvoudig niet te denken zonder het ander. Dit is nu wat ik met die ‘eigen’ zedelijkheid van ieder kunstwerk bedoelde. C'est simple comme bonjour, om eens het Fransch niet van Frans te gebruiken.
Gij spreekt, geachte Greshoff, van ‘onzedelijke kunstwerken’. Zijt ge er zoo zeker van dat die bestaan? Wij komen hier voor 't gevaar elkaâr te gaan misverstaan. Waar eindigt de kunstvaardigheid en begint de kunst? Een werk kan schitterend van stijl of vinding zijn; het kan hem, die uitsluitend op die schitterende eigenschappen let, zelfs tot op zekere hoogte schoonheidsontroering geven en tòch nog geen kunst of schoonheid zijn in de ideëele en volledige beteekenis. Met het ‘onderwerp’ heeft dit niets te maken, maar wel met den geest die den maker bezielde. Is die geest breed menschelijk; heeft de kunstenaar geademd op de toppen des levens, al is het maar bij oogenblikken, dan... kan hij, is hij kunstenaar, waarlijk schoonheid scheppen, en het doet er dan niet toe of hij met een Baudelaire of Verlaine door dalen van demonische verschrikking gaat, of wel met Dante het hemelsche gelaat van een Beatrice aanschouwt - het is àl hetzelfde. ‘Het is ontzettend’ lezen wij in Karamasoff, ‘dat schoonheid niet alleen iets gruwelijks, maar ook iets geheimzinnigs is. Daar worstelt de duivel met God, en het slagveld is het menschenhart’.... Waar 't zóó toegaat is het duidelijk dat de literatuur zich niet zoet binnen de grensjes heeft te houden van wat in bepaalde tijden of in bepaalde kringen voor ‘zedelijk’ geldt; ze behoeft er waarlijk niet bang voor te zijn soms door kwalijk verstaanden voor ‘immoreel’ te worden uitgekreten; maar ze mag nooit onzedelijk zijn om den wille van de onzedelijkheid, in welk laatste geval alleen zij waarlijk onzedelijk is. Onzedelijke schoonheid is een contradictie, bijgevolg een onzedelijk kunstwerk een absurditeit.
(G.v.E.)

1) Voor wie geen Italiaansch kent is aan te raden een roede, nieuwe Fransche editie: Bandello: ‘L'Oiseau Griffon’, vert. en ingeleid door G. Garnier. Parijs 1922.

2) P.J. Toulet: ‘Mon Amie Nane’, edition definitieve. Editions du Divan. Parijs 1923.

[p. 86]

paedagogischen zin gevaarlijk - omdat zij- schoon zijn. De schoonheid van deze litteratuur vind ik in den doorzichtigen en sierlijken bouw van de volzinnen, in het verlokkend verloop der lijnen en in den tóón die onwederstaanbaar bekorend is. Men moet wel een doorgewinterde puritein wezen, om ongevoelig te blijven voor de verleidingen van dit subtiele geestige proza en voor de zoete suggesties die het brengt. Verder bestaat de schoonheid van deze litteratuur in het ‘néérzetten’ van levende menschefiguren; en dit bereikt met uiterst sobere middelen. Er bestaat een anecdote uit het leven van Flaubert, welke, mede in dit verband, leerzaam is. Wandelende met Guy de Maupassant, die nog in zijne leerjaren stond, zeide de Meester: ‘Ziet gij dien koetsier daar op de bok zitten? Welnu, wanneer gij, in vier regels, dien kerel actief midden in eene beginnende handeling kunt plaatsen, dàn verstaat gij de kunst van een romanschrijver’. Naar Flaubert's wijze boutade beoordeeld, zijn Boccacio en Bandello, zonder eenigen twijfel, meesters: zij verstonden het om, in enkele regels, een figuur als menschelijk individu te doen leven en als type te karakteriseeren midden in een situatie. Weinig schrijvers zijn hen hierin gelijk. En hoe bewegen, onontwijkbaar, in mijn herinnering de beminnelijke en versierde figuren van Boylesve! En hoe lief heb ik Nane!

Maar...

In een verleidelijke en wèlgevoerde taal kan men ondeugende, ongepaste en onzedelijke dingen zeggen, dingen die gevaarlijker zijn naarmate ze verleidelijker en doordringender verteld worden! En de figuren, die, naar den meesterlijken wil en het scheppend vermogen van den kunstenaar, leven met een onverwoestbare levenskracht, kunnen bitter zedeloos van handel en wandel zijn en te zamen een onkuisch en onstichtelijk spel voor den betooverden lezer opvoeren.

Nu zou de heer Gerard van Eckeren kunnen zeggen, dat de vertellingen van Boccacio en Bandello, van de Maupassant, Boylesve, Toulet en tientallen andere goede en belangrijke schrijvers, niet schoon zijn; de heer Gerard van Eckeren zou óók kunnen zeggen dat deze vertellingen eigenlijk in het gehéél niet onzedelijk zijn, maar dat zij een eigen (wel eigenaardige!) zedelijkheid in zich dragen. Maar zulke zegsels zouden even goedkoop zijn als het fraaie aforisme, dat ik uit de voorrede van ‘Bubu van Montparnasse’ citeerde.^**)

Waaròm wil men toch van den kunstenaar, met kracht en geweld, een bewuste of onbewuste zedemeester maken? Waaròm verwart men toch zoo hardnekkig en zoo moedwillig zedeleer en kunst, die ieder eigen wetten en een eigen bestaanskracht hebben, volkomen onafhankelijk van elkander? Is dat de revanche der letterkundige predikanten na hun nederlaag in 1880?

Een goed, dat is een tegenover zich zelve en de wereld oprecht, kunstenaar heeft maar één hartstochtelijke begeerte: de begeerte om schoonheid te scheppen. En het moet hem volkomen onverschillig zijn of hij sticht of ontsticht, of hij nuttig is of gevaarlijk voor de samenleving en voor de maatschappelijke en zedelijke orde van zijn tijd.^***) Wanneer dus door roomsche of calvinistische

**) Of mijn zegsels al of niet ‘goedkoop’ zijn moge de geduldige lezer, die van mijn voorafgaande uiteenzetting heeft willen kennis nemen, nu zelf beoordeelen. Uit wat ik aanvoerde kan de conclusie getrokken worden, dat, zoolang men van een werk moet zeggen: het is schoon máár onzedelijk (laat het van Boccacio, Bandello of een ander zijn) dit werk slechts schoon zal blijken aan de periferie (hetzij dan door stijl, vinding, geest of wat ook). Zoodra het werk u echter zóó vermeestert dat ge gedwongen wordt tot de bekentenis: men zou (uit bepaalde oogpunten) dit werk misschien onzedelijk kunnen noemen, máár het is schóón, dan blijkt de onzedelijkheid naar de periferie verschoven en is er alle kans dat het hart van het kunstwerk gezond is. Men ziet: een quaestie van accent, dat echter van doorslaand belang is. (Verg. de aanteek. hieronder bij Marguerittes ‘La Garçonne’). (G.v.E.).

***) Inderdaad zal een kunstenaar daar meestal maar weinig aan denken en het is ook beter, dat hij daar maar niet aan denkt. Hij zou anders licht gevaar loopen op den duur werkelijk een bewust litterair zedemeester te worden en voor de kunst verloren te gaan. Met de schoonheid alleen moet hij het wagen! Zooals men ziet: roerend met den heer Greshoff eens! (G.v.E.).

[p. 87]

voorgangers dringend gewaarschuwd wordt tegen bepaalde uitingen, dan kan men, redelijkerwijze, niet anders doen dan deze waarschuwingen, als noodzakelijk voortkomende uit hunne beschouwing der verschijnselen, waardeeren. Zij zouden in hunne eerste plicht als leiders te kort schieten, wanneer zij nalieten te wijzen op het gevaar en te fulmineeren tegen hen die dit gevaar in de wereld hielpen. De kunstenaar, daartegen, zou in zijn eerste plicht te kort schieten, zoo hij zich door maatschappelijke overwegingen of overwegingen aan een zedeleer ontleend, liet weerhouden om te doen, waarvoor hij hier op aarde aanwezig is, om schoonheid voort te brengen, op de wijze door zijn aanleg en ontwikkeling bepaald.^****)

Versch gemaaid gras geeft, van nature, een zoeten bedwelmenden geur, die den zomerdag vult met verliefde inspiraties. Het is doktersplicht om de lijders aan hooikoorts daartegen te beschermen. Máár... in géén sprookje verwijt het gras den doctor zijne beschermende middelen en geen geneesheer is zoo dwaas om aan het gras zijn verrukkelijken geur te verwijten.

****) 's Heeren Greshoffs misverstand is hier tastbaar. Hij verwart hier alweêr ‘zedelijkheid’ als metaphysisch begrip met een bepaalde ‘zedeleer’. Zijn liberaliteit ten opzichte van het recht tot zedemeesteren van predikanten etc. op 't terrein der kunst deel ik dan ook allerminst. Alleen op grond van hun beperkte zedeleer mogen zij tegen bepaalde kunstuitingen waarschuwen; van een ruimer standpunt uit bezien missen zij dat recht volkomen (althans tegenover de geestelijk mondigen onder hun kudde). ‘Ieder op zijn terrein’, wat de heer Greshoff wil, moge als leuze bruikbaar zijn voor de meid die de kinderen de keuken uitzet, waar het de groote ideeën betreft kunnen wij bij dit gemakkelijk dualisme niet blijven staan, daar moeten wij allen, predikanten zoo goed als aesthetische critici, in de verscheidenheid der geestelijke gebieden de eenheid leeren zoeken. (G.v.E.).

II

‘La Garçonne’¹⁾, waarover de quaestie-Margueritte loopt, is het verhaal van een jongmeisje uit eene goede familie zonder beginselen en waar gewetensbezwaren weinig stoornis in het gemakkelijke leven brengen. Zij raakt verloofd met een jonkman, die meer ambities dan scrupules heeft, maar die overigens niet slechter en niet beter is dan honderdduizend andere vlotte jongelieden. In haar verlovingstijd ondervindt Monique, voor het grootste deel ten gevolge van haar gebrek aan kennis des levens, eene ernstige teleurstelling. Op deze teleurstelling reageert zij heftig en ongewoon. Zij begeeft zich namelijk op straat, en zondert zich dan, in een sombere hotelkamer, plotseling af met een haar volkomen onbekend persoon van het mannelijk geslacht. Nadat zij aan hare ouders mededeeling van dit feit gedaan heeft en deze zich daarover ontstemd toonen, verlaat zij de ouderlijke woning, om, naar de technische term luidt, zich uit te leven. Zij stort zich in den kunsthandel en in een zwijmel van andere vermaken, om ten langen leste, wel héél laat, maar nog niet tè laat, de ware, waarachtige, dubbelgebeide liefde te leeren kennen. Nu is het mogelijk om te zeggen, en de heer Victor Margueritte laat het dan ook niet na, dat dit boek eigenlijk bijzonder zedelijk is; ja, dat het diènst doet als een tractaatje, waarin ons wordt geleerd, hoe de zonde walging en ongeluk, afmatting van het lichaam en leegheid des gemoeds brengt, en hoe, alleenlijk, door de liefde gelouterde, en dus kuische, minnedrift rust en geluk kan schenken. Men zou er over kunnen denken om hen die, met den heer Victor Margueritte, zoo spreken gelijk te geven, indien de schildering van de zonde en de zondige vermaken, in dit boek, niet ware uitgevoerd met een overdaad van pittige details en met eene uitvoerigheid die niets meer te raden overlaat. Wij lezen vóór Monique's val eenige blanke, kuische pagina's en na hare loutering weder eenige kuische, zij het dan minder blanke, bladzijden; maar daartusschen: een lijvig en smakelijk boekdeel bevattende den beredeneerden catalogus van alle bekende en geliefde prikkelende en bedwelmende practijken; een eroticon en een vergiftenleer, welke niets stichtelijks hebben. Onder dezen rijkdom van uitweidingen over het thema der zondigheid, gaat het leerzame van de ‘strekking’, welke de heer Victor Margueritte, achteraf, in zijn schrijfwerk ontdekt heeft, op de meest volkomen wijze verloren. En de verontwaardiging door dit boek gewekt is zeer wel te begrijpen. Wanneer men, zonder overpreutsch te zijn, een natuurlijk gevoel voor het betamelijke heeft, dan kan men dit proza niet lezen zonder ergernissen. Deze ergernissen werden, in Frankrijk, verscherpt door het besef, dat, gezien de ruime verspreiding in het buitenland, door dit werk zeer onjuiste en bijzonder kwetsende voorstellingen omtrent het zedelijk leven te Parijs werden gewekt. En inderdaad heeft dit vergiftig geschrijf aan de faam van het Fransche volk veel kwaad gedaan bij hen, die niet zoo gelukkig zijn om door eigen onderzoek en ervaring tot een zuiverder oordeel te komen en die niet voldoende ontwikkeld waren om in den vorm en het voorkomen van dit boek de leugen te proeven. De zedemeesters - want tot hier bekeek ik de quaestie van hùn observatiepost uit - de zedemeesters hebben dus tiendubbel

1) Victor Margueritte: ‘La Garçonne’, Paris, Ernest Flammarion, éditeur. Ik raadpleegde een exemplaar van het driehonderdste duizendtal.

[p. 88]

gelijk wanneer zij tegen dit boek en den schrijver allervinnigst en op den toon van oprechte verontwaardiging tekeer gaan. Máár wanneer zedeleer en kunst met gansch verschillende maten meten, dan blijft de mogelijkheid dat de minnaar van letterkundige schoonheid den heer Victor Margueritte in de armen sluit! Hij zal er zich wel voor wachten. De kunstenaars en de kunstkenners fulmineeren al even hard tegen dit boek. En zij hebben gelijk; want het is het allerschandelijkste wanvoortbrengsel uit de laatste jaren. ‘La Garçonne’ is geschreven in een goor, slap Fransch, zonder éénige nuance of verheffing. Men kan zich, als men het boek niet gelezen heeft, moeilijk een voorstelling vormen van zulk een landerig proza zonder gang en zonder adem. Zelfs in de zwoelste, of liever: in de zwoel bedoelde, scènes trilt er geen vonkje van gloed of geest. En de beschrijvingen van dusgenaamd perverse atelier- en bordeeltafereelen zijn gesteld zóó dat een middelmatig en onervaren dagbladverslaggever er zich voor zou moeten schamen. Van karakterteekening en karakterdifferentiatie geen flauw spoor. Even wezenloos als de taal is, zijn de figuren. Het geheel is een zinneloos, redeloos en onsmakelijk gedoe van platte poppen die men nauwelijks onderling onderscheiden kan. En wanneer het gordijn over de hartverheffende slotmouvementen gevallen is, vraagt men zich verbaasd af waartoe dit alles diende.^*****)

Om deze amorphe viezigheid heeft het Legioen van Eer den schrijver van de lijst der gelukzaligen geschrapt¹⁾. Ook hierover is veel van doen geweest. Lieden, die overigens over den heer Victor Margueritte niet malsch oordeelden, spraken de meening uit dat de bonzen van het Legioen hun boekje te buiten gingen toen zij zich tegen een boek uitspraken. Hierop kan men twee tegenwerpingen, van geheel verschillenden aard, maken. Men kan, gelijk ik deed, de tegenstelling tusschen zedeleer en kunst zoo scherp mogelijk stellen: en dan zeggen: de leiders van het Legioen van Eer hebben buiten kijf het recht, wellicht zelfs de plicht, om zich als beoordeelaars van eer, d.i. van zede en maatschappelijk wèlstaan, op te werpen. En, zoo doende, moesten zij dezen schrijver uitbannen, geheel afgescheiden van de vraag of zijn werk géén of hooge kunstwaarde heeft. Men kan ook zeggen: toen de leiders van het Legioen van Eer den heer Victor Margueritte in hunne orde opnamen, deden zij dat om hem te beloonen voor zijne letterkundige verdiensten. Zulk een belooning sluit in zich een oordeel over die verdiensten. De heer Victor Margueritte heeft de belooning en dus óók het oordeel aanvaard. Daarom heeft hetzelfde lichaam thans ook het recht om dit oordeel, in verband met nieuwe gegevens, te herzien. Hoe men het probleem wendt of keert: iedere maatregel tegen den heer Victor Margueritte vindt rechtvaardiging in het abominabele boek, dat zedeleeraars en kunstbeschermers, zij het uit verschillende overwegingen, gelijkelijk grieft en hindert. Het dogma van de vrijheid des woords heeft met deze quaestie niets van doen.

J. GRESHOFF.

*****) Inderdaad. Hier ben ik het met den heer Greshoff volkomen eens, tegenover onzen medewerker Dr. H.v. Loon, die indertijd dit boek in D.G.W. heeft geprezen. Waarom is nu echter ‘La Garçonne’ onzedelijk en een prul? Niet om het gewaagde onderwerp als zoodanig; ook niet omdat het ‘in goor, slap Fransch’ geschreven is (er zijn wel gestotterde werken die schoonheidsontroering geven); eveneens is zelfs nog niet geheel voldoende het gebrek aan karakterteekening (ofschoon wij hiermede al meer naar de kern toegaan). Neen, 't is vooral, omdat den schrijver de noodige bezieling heeft ontbroken en de daarmee samengaande hooge, zedelijke en artistieke ernst waardoor hij zijn ontuchtig gevalletje op een universeeler plan had kunnen heffen, waar de onzedelijkheid door de schoonheid verdrongen ware. (G.v.E.)

1) Na advies van een commissie van onderzoek, bestaande uit de heeren Dumaine, oud-gezant, Risler, directeur van het Musée Social, en Cartier, oud-deken van de Orde van Advocaten.