Den Gulden Winckel. Jaargang 21

Dirck Volckertszoon Coornhert
1522-1922

DIT is een prettig auteur voor een herdenkingsjaar. Bij hem komt het niet op een dag, op een week, ja zelfs niet op een maand aan. Heeft men vandaag de stof nog niet tot een artikel kunnen verwerken, geen nood, morgen is ook nog goed. Zijn jaar van geboorte namelijk is wel bekend (1522), maar de datum niet, zoodat men het geheele jaar over hem aan den gang kan blijven; Coornhert, de libertijn, laat ook in dezen ieder zooveel mogelijk vrij.

Ds. C.E.H. (ooykaas) schreef dit jaar het eerst over hem: in het Algemeen Handelsblad van 20 Januari, en hij hoopte dat een der Nederlandsche uitgevers ons dit jaar nog een mooie Coornhert-biografie zou bezorgen.

Dr. C.P. Burger Jr. neemt dat artikel over in zijn tijdschrift Het Boek¹⁾ en schrijft er nog iets bij, o.a. dat het herdenkingsjaar al mooi begonnen is. ‘In den Amsterdamschen Catalogus²⁾ van oudere werken op het gebied der Nederlandsche Letteren, juist bij den aanvang van het Coornhert-jaar verschenen, komt op bladz. 35-47 eene met zorg bewerkte Coornhert-bibliografie voor. Tenminste daarvan mogen we bijna spreken, al is het inderdaad alleen de beschrijving van de in de Amsterdamsche Universiteitsbibliotheek bewaarde verzameling. We vinden er zooveel Coornhert-uitgaven bijeen als misschien nergens elders te vinden zijn... Het vierhonderdste geboortejaar van Coornhert is dus inderdaad al begonnen met een eenvoudige maar niet onbelangrijke hulde aan den grooten Hollander. Eene nieuwe studie aan hem gewijd zal zeker bij het geletterde Nederland ruime belangstelling en waardeering vinden’.

Het bekende portretje van Coornhert naar Goltzius werd gereproduceerd in De Prins van 15 April.

J. Koopmans gaf een artikel in het Avondblad gewijd aan de Letterkunde van de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 27 Mei, en Fr. K. in Het Vaderland van 6 Augustus (Ochtendbl.) een feuilleton, waarin een zeer goede karakteristiek over Coornhert voorkomt, en waarin hij, behalve naar Ten Brink, Moorrees, het artikel in het Woordenboek van Godgeleerden en een paar letterkundige handboeken, verwijst naar een Duitsch boekje van Olga Rinck-Wagner (1919), (dat enkele verbeteringen en aanvullingen geeft, vooral betreffende staatkundige gebeurtenissen, o.a. over Coornhert's proces voor den Bloedraad), en tevens naar het academisch proefschrift waarop Dr. F.K.H. Kossman 5 Juli j.l. te Leiden promoveerde: Nederlandsch Versrhythme; De Versbouwtheorieën in Nederland en de rhythmische Grondslag van het Nederlandsche Vers.

In De Amsterdammer van 16 September komt een artikeltje voor van Geertruida Carelsen over Coornhert's vrouw (zijn ‘lief wijf’, zooals hij haar in zijn geschriften placht te noemen), dat wij, omdat het in een beknopt bestek veel wetenswaardigs vermeldt, hier voor het grootste gedeelte overnemen:

Cornelia Symonsdochter heette zij. Het huwelijk met haar was voor den zoon eens wèlgestelden Amsterdamschen lakenkoopmans een mésalliance, die hem de ergernis van zijne moeder en het verlies van zijn ouderlijk erfdeel bezorgde. Ondanks velerlei vermaningen zette hij zijn wil door. Er kwam daardoor een eind aan zijn welaangenaam leven in Amsterdamsche rederijkerskringen; wel bleef hij steeds de pen voeren, maar den kost had hij te verdienen met graveeren, - een kunst tot nog toe uit liefhebberij beoefend, doch waarop hij zich thans ernstig en met goed succès toelegde. Hij vestigde zich te Haarlem, waar hij later notaris en stadssecretaris werd. Zijn huwelijk met Neeltje bleef kinderloos, maar vol innige liefde. In de woelige tijden van politieke en kerkelijke twisten, waarin hij weldra gemoeid werd, en die hem veel ergernis en zelfs tijdelijke gevangenschap berokkenden, stond zij hem, naar haar krachten, trouw ter zijde. In zijn studiën en staatkundige bemoeiïngen volgde zij hem niet; maar wel deelde zij gewillig en blijmoedig de bezwaren, die hij zich daardoor op den hals haalde. Tweemaal verlegden zij hun huishouden over de Duitsche grenzen, omdat het verblijf in 't vaderland niet veilig was voor den slagvaardigen man; en al hanteerde hij ook dàn vlijtig de graveernaald, zoo is het toch wel te begrijpen dat het huishoudgeld niet ruim was en de vrouw alle inspanning noodig had om in de dagelijksche behoeften te voorzien.
Een zware slag was het voor hem, toen zij hem, in 1584, door den dood ontviel.
Ontroerend is de brief, waarin hij dit verlies aan zijn vriend Spieghel meldde, en die zóó begint:
‘Amice! Ick groet u vriendelijk met u lieve huijsvrouwe. De mijne is bij haar Heere, die ze mij langhe gheleent heeft ghehadt. Mag schoonheyt (zoo haar jeught was), deughdelijckheyt (zoo haer bejaertheydt was) ende vriendtlyckheyt (zooals haer leven was) eens mans hart trecken tot liefde, zoo behoorde mijn herte haer lief te hebben. Dat is oock zo gheweest....’

Volledigheidshalve zij hier nog vermeld een artikel (met 3 illustraties) in Panorama van 16 Augustus.

En thans is ondergeteekende zoo vrij een duit in het zakje te doen, een soort bibliografischen duit in het letterkundige zakje.

Wanneer de door de heeren Hooykaas en Burger gewenschte biographie verschijnt - wat in elk geval dit jaar wel niet meer zal gebeuren; men schudt zoo'n biographie van een ‘grooten Nederlander’ zoo maar niet uit zijn mouw (of het moest de oud-hoogleeraar Dr. Jan te Winkel zijn, die zijn aanteekeningen maar even heeft te ordenen) - dan zal het

1) ‘Het Boek’, jaargang 11, no. 4 en 5, April-Mei 1922. (Uitgave van Martinus Nijhoff, Den Haag), blz. 183-188. Met 3 facsimile's.

2) Voornamelijk het werk van Mevrouw Dr. B.M. Berg-van den Stempel.

[p. 183]

niet de eerste studie zijn aan Coornhert gewijd, nog gezwegen van het levensbericht dat in de verzamelde werken (3 deelen, folio) van 1630 voorkomt en door Ten Brink (zie volgende kolom) toegeschreven wordt aan den uitgever Jacob Aertsz. Colom¹⁾.

In Levensbeschrijving van eenige Voorname meest Nederlandsche Mannen en Vrouwen, uit Egte Stukken opgemaakt staat op blz. 101-113 van het tweede deel (2^de druk, 1780): Het Leven van Dirk Volkersz Koornhert. Het beslaat dus dertien bladzijden, is alzoo al zoo kort mogelijk en dus onvoldoende.

In 1813 opent Prof. Siegenbeek het tweede deel van zijn tijdschrift Museum met een artikel Over de Verdiensten van Coornhert als Zedeschrijver en het eerste deel van Vruchten ingezameld door de Rederijkerskamer De Wijngaardranken te Haarlem (1834) opent met een Lotrede op Coornhert, op den Haarlemschen notaris, welke beide artikelen, van Siegenbeek en de Lofrede, vooral de laatste, niet erg belangrijk zijn.

Doch dan komt in 1860 het proefschrift van Dr. Jan ten Brink. Deze studeerde in de theologie, doch vond zich voor het herdersambt ongeschikt, en nog vóor hij ergens predikant was, nog vóor hij was afgestudeerd, dus eerder dan Van Vloten, Busken Huet, Pierson in hun leven, besloot hij de theologie ‘er aan te geven’ en kreeg hij een betrekking als gouverneur bij den heer Van Delden te Batavia; echter op voorwaarde dat hij eerst at zou studeeren en promoveeren zou. Daarom schreef hij een dissertatie, (in 1860) in het Latijn, die hij in hetzelfde jaar in een Nederlandsche vertaling uitgaf: Dirck Volkertsen Coornhert en zijne Wellevenskunst (Amsterdam, 1860).

Evenals zijn biographie over Bredero, waarvoor hij een paar jaar eerder, in een prijsvraag door de letterkundige faculteit der Groningsche Hoogeschool uitgeschreven, was bekroond, begint hij zijn Coornhert-biographie met een romantische inlelding²⁾; Coornhert's bijwoning van een terechtstelling der Inquisitie te Sevilla (blz. XXXV-XL). Ten Brink verontschuldigde zich over dit hoofdstuk aldus (blz. XLI): ‘Spanje gedurende 1538 tot 1540 - in welk tijdsverloop Coornherts reize moet gesteld worden - te bezoeken zonder op de een of andere wijze met de daar zoo welig bloeiende Inquisitie kennis te maken, zou een toevallige uitzondering zijn, welke voor Coornherts verblijf op het Schiereiland niet behoeft te worden aangenomen. Zijn gansche leven en schrijven bewijst het ten stelligste, dat hij reeds vroeg met dien nobelen haat tegen conscientiedwang en ketterdooden vervuld was, welken hij zoo roemvol aan zijn naam heeft verbonden. Psychologisch zou men mogen eischen, dat hij op zijn reize door Spanje ooggetuige is geweest van een moord door het heilige geloofsgericht in naam der alleenzaligmakende kerke gepleegd, en dat hij in dat uur de plechtige gelofte aflegde, zijn gansche leven aan een hardnekkigen strijd tegen geloofsvervolging te wijden. Ten overvloede bericht nog Witsen Geysbeek, schoon deze verzuimd heeft het feit nader te staven (Biographisch, Anthologisch en Critisch Woordenboek der Nederduitsche Dichters, Amst. 1822, II, 76): “Daar hij in zijn jeugd een reis naar Spanje en Portugal gedaan had en de gruwelen der Inquisitie van nabij gezien had, kreeg hij een hevigen afkeer van ketterdooden en gewetensdwang”’.

Hoe natuurlijk Ten Brink het ‘feit’ ook voorstelt, toch heeft het tegenspraak ondervonden. In het Biographisch Woordenboek van Protestantsche Godgeleerden in Nederland door Dr. J.P. de Bie en Mr. J. Loosjes ('s Grav., Martinus Nijhoff)¹⁾, waarin in dl. II op blz. 212-249 een uitvoerige biographie van Coornhert voorkomt, een der uitvoerigste levensschetsen, zoo niet de meest uitvoerige, van het geheele (nog onvoltooide) werk, veel uitvoeriger dan b.v. de levensschetsen van Arminius en Gomarus, staat op blz. 214-215: ‘dat hij (Coornhert), zooals Dr. ten Brink glst, te Sevilla een kettergericht heeft bijgewoond, waardoor de eerste grond gelegd is tot zijn afkeer van het “ketterdooden” is mogelijk, maar noodzakelijk om dien afkeer te verklaren is dit volstrekt niet. Coornhert moest er tegen zijn, hij kon niet anders, 't hing geheel en al met zijn karakter, met zijn persoonlijkheid samen. Dat deze buitenlandsche reis tot 's mans vorming en ontwikkeling zal hebben bijgedragen is zeker’.

Ten Brink's boek, dat nog steeds zijn waarde heeft behouden en zich, als al zijn werken, aangenaam laat lezen, bevat ook een chronologische lijst van Coornhert's geschriften. In de uitgave van 1630 is op de tijdsorde niet gelet en staan ze door elkaar. Behalve deze chronologische lijst en de opgave van Coornhert-geschriften in den Amsterdamschen Catalogus is er een uitvoerige, een complete, Coornhert-bibliographie in het werk dat als een kaartcatalogus is behandeld: in de Bibliotheca Belgica van de Belgische (Gentsche) bibliothecarissen Arnold en Van der Haeghen.

Buiten zijn proefschrift om heeft Ten Brink meermalen nog (anders zou Ten Brink Ten Brink niet geweest zijn) over Coornhert geschreven o.a. in de Haagsche Stemmen van 1887-1888 (blz. 85-96) een artikel Dirck Volckertszoon Coornhert als gevangene op de Gevangenpoort te 's Gravenhage in 1567, dat herdrukt is in De Dietsche Warande van 1888 (dl. I, blz. 678-690) als D. Vz. Coornhert gevangen te 's Gravenhage.

Na Ten Brink's geschrift hebben de volgende twee werken, die ongeveer te gelijker tijd verschenen, niet veel licht over Coornhert kunnen ontsteken: in 1886 verscheen in Jena van den Duitscher Karl Lorentzen Dieryck Volkertszoon Coornhert, der Vorläufer der Remonstranten; Versuch einer Biographie; en in 1887 te Schoonhoven van F.D.J. Moorrees: Dirck Volckertszoon Coornhert, Notaris te Haarlem, de Libertijn, Bestrijder der Gereformeerde Predikanten ten tijde van Prins Willem I; Levensen Karakterschets.

Moorrees, die het werk van Lorentzen beoordeelde in De Tijdspiegel van December 1888 (onder den titel D.V. Coornhert bestudeerd in Duitschland) en die in 1880 een geschrift gaf Geschiedenis der Kerk-

1) Volgens anderen (o.a. volgens Huet in zijn Land van Rembrand) is dit levensbericht geschreven door G. Boomgaard.

2) Ten Brink's werk over Bredero verscheen in 1859; een nieuwe (titel-)uitgaaf (met uitvoerig register) in 1871; een tweede druk (in drie deelen) in 1888. In dien tweeden druk is het romantisch fragment (Een Soiree bij Roemer Visscher) behouden, over het opnemen van welk romantisch tafereel Ten Brink zich op blz. 13 van het eerste deel als volgt verontschuldigt: Zoo hier opnieuw aan deze kleine schets eene plaats gegeven wordt, die ze in een wetenschappelijk werk niet behoorde te bekleeden, het is, omdat sommigen er eenig genoegen in geschept hebben, als blijken kan aan het ‘Letterkundig Leesboek, Oud en Nieuw’ van M. en L. Leopold. Groningen, 1886, blz. 389.

1) Dit woordenboek, dat het ‘Godgeleerd Nederland’ (1851) van B. Glasius moet vervangen, verscheen aanvankelijk (de eerste aflevering is van 1903) onder redactie van Dr. H. Visscher en Dr. L.A. Langeraad bij de firma Kemink en Zoon te Utrecht, onder den titel ‘Het Protestantsche Vaderland’. De opdracht tot het samenstellen van het woordenboek was gegeven aan Dr. H.G. Kleijn, doch deze stierf in 1896 voor hij nog veel materiaal verzameld had. Het werk behoort thans tot het fonds van de firma Nijhoff in Den Haag. De biographie van Coornhert verscheen in een aflevering die in 1917 het licht zag en is dus van den allerlaatsten tijd.

[p. 184]

hervorming in Noord-Nederland en in 1904 een Geschiedenis der Kerkhervorming in de Zuidelijke Nederlanden, schreef in De Tijdspiegel nog twee artikelen over Coornhert, in het nummer van Januari 1890 Coornhert als theologisch Schrijver en in het nummer van November 1891 Coornhert de waardige Handhaver van der Conscientiën Vrijheid.

Behalve verschillende tijdschriftartikelen die verschenen, o.a. een van Van Vloten over Coornhert's Brievenboek¹⁾ in Studiën en Bijdragen op het Gebied der Historische Theologie van 1878 en een van A.W. Stellwagen (dat herdrukt is in het eerste deel van zijn Letterkundige Bespiegelingen, Amst. 1890)²⁾, verscheen in 1903 een werkje³⁾ dat na Ten Brink's dissertatie wel het prettigste is, over Coornhert verschenen, een herdruk van een stuk van Coornhert's gedeeltelijke vertaling van Boccaccio's Decamerone, welke herdruk door Dr. G.A. Nauta⁴⁾ van een inleiding en van vergelijkende letterkundige aanteekeningen werd voorzien, echter van niet veel aanteekeningen, van niet zóó veel of Dr. A. Borgeld, die veel overeenkomstige kleinigheden in verschillende literaturen heeft aangewezen, wist in een artikel in Taal en Letteren van 1904 gemakkelijk een aan vulling er op te geven⁵⁾; gemakkelijk, want Boccaccio's Decamerone is veel, zeer veel nagevolgd; de invloed van het werk doet zich zelfs, volgens Dr. Nauta, gevoelen in de voordrachten van onze tegenwoordige café-chantantkomieken.

Zou een herdruk van de in 1903 niet herdrukte Lustighe Historiën, ook met het oog op een groot publiek, thans geen aanbeveling verdienen, meer dan de uitgave van een biographie? Misschien ook niet. Zijde heeft de uitgever bij het deeltje van 1903, meenen we, niet gesponnen; doch dat wil nog weinig zeggen, er zijn nog altijd uitgevers die bij de uitgave van een werk soms meer aan de ‘kunstzijde’ dan aan de financieele zijde denken. En of een uitgever aan een biographie over iemand als Coornhert nu wel veel zijde spinnen zal?!

EEN WINCKEL-BEDIENDE.

1) Brievenboek, inhoudende hondert brieven noyt voor dezen gedrukt. Amst. 1626. In de uitgave van 1630 komen deze brieven voor in het derde deel, blz. 89-155.

2) We wijzen nog op een artikel van Dr. Job. Bolte over een Duitsche vertaling van Coornhert's tooneelstuk ‘Abrahams Uytgangh’ in het ‘Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde’ van 1898 (blz. 85-87); op een artikel van Dr. J.W. Muller over een fragment eener zestiende-eeuwsche Nederlandsche spraakkunst (dat wellicht van Coornhert is) in hetzelfde tijdschrift van 1919 (blz. 1-20) en op een artikel van H.A.W. Speckman over een merkwaardige titelplaat (van Coornhert's werken) uit de zeventiende eeuw in ‘Het Boek’ van 1919 (blz. 18-28).

3) XX lustighe Historien oft Nieuwicheden Joannis Boccaccij, van nieus overgheset in onse Nederduytsche Sprake deur Dirick Coornhert, Secretaris der Stede van Haerlem. Uitgegeven en van letterkundige aanteekeningen voorzien door Dr. G.A. Nauta. Groningen, P. Noordhoff, 1903. - Coornhert vertaalde slechts vijftig vertellingen van de ‘Decamerone’ (1564), de vijftig andere werden door G.H. van Breughel in 1605 overgezet. Uit den laatsten tijd bestaan Decamerone-vertalingen van J.K. Rensburg en Dr. L.A.J. Burgersdijk Jr. Een klein gedeelte werd door W.G. van Nouhuys voor de Wereld-Bibliotheek vertaald.

4) Dr. Nauta heeft dit met Prof. ten Brink gemeen, dat hij, vóor hij zich met Coornhert bemoeide, een studie over Bredero uitgaf. Hij promoveerde namelijk in 1893 (te Groningen) op een proefschrift ‘Taalkundige Aanteekeningen op de Werken van G.A. Bredero’.

5) Een artikel van Dr. Joh. Bolte over Coornhert's vertaling van de ‘Decamerone’ komt voor in het ‘Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde’ van 1894.