Den Gulden Winckel. Jaargang 21

Letterkundig leven uit de juni-tijdschriften

De Gids

Jo van Ammers-Küller's tooneelroman ‘Het Huis der Vreugden’ wordt reeds in boekformaat aangekondigd. Zoodra het verhaal van deze snel (te snel?) werkende schrijfster als geheel voor ons ligt zullen wij kunnen nagaan of de belangrijkheid van de uitwerking geëvenredigd is aan de breedheid van den opzet.

Van Jan Veth een Indische vertelling ‘Uitvaarten’; van Dr. J.A.N. Knuttel een beschouwing over den schrijver E.Th.A. Hoffmann en zijn werk. Geen schrijver is zooveel misverstaan; wie in zijn gevoelsleven kinderlijke argeloosheid, kinderlijke verbeelding niet meer kent laat hem beter ongelezen.

Voor velen (en ook mij is het toen ik hem voor het eerst leerde kennen zoo voorgesteld) culmineert Hoffmann in het inderdaad van tijd tot tijd huiveringwekkende verhaal ‘Der Sandmann’. Tot deze conclusie kan men echter alleen komen, wanneer men het griezelige als de essentieele verdienste van Hoffmann of eigenlijk als zijn eenige verdienste opvat. Want wel staan de griezelige fragmenten uit ‘Der Sandmann’ in stemming en voorstelling boven die in andere verhalen, maar als geheel is het volstrekt niet een van zijn beste werken. En dan, wat nog meer beteekent, zelfs hier is het griezelige ten slotte niet het essentieele. Essentieel is die bepaalde verhouding van verbeelding en werkelijkheid die ons straks eenigen tijd zal bezighouden en waarvan ik daarom voorloopig maar spreken wil met het weinig zeggende woord het wonder. Welnu, hier is het wonder noodlottig, gelijk het elders een heerlijkheid is en dat noodlottige is allerminst kenmerkend voor Hoffmann's geest. Een bedreiging, een vervolging door het noodlot zijn bij hem gewoon, maar hij houdt van de zoo al niet gelukkige dan toch vredige ontknooping.

Komt echter bij een ander schrijver het wonder uit een andere wereld en blijft onverklaard, bij H. ontspruit het uit eigen ik, is het een wijze van de dingen te zien.

Daarom gelden tegen hem geen van de grieven die men in het algemeen tegen de Duitsche romantische school kan aanvoeren. Bij hem geen vage dweeperij, geen weeë sentimentaliteit, geen schimmige en onnatuurlijke menschen (al is hij een meester der caricatuur), geen kinderachtig zoete verhaaltjes.
Verwekken ook de meest poëtische romantische verhalen op den duur een zekeren wrevel, omdat de schrijver ons in een onware wereld rondvoert en, zooals Ricarda Huch zegt, dwaze en huichelachtige decors gebruikt, tot Hoffmann keert men altijd weer, omdat bij hem alles echt is en hij ook in zijn dolste fantasieën altijd weet wat hij wil en altijd weer op zijn voeten terecht komt.

Lodewijk van Deyssel heeft Ary Prins goed gekend in zijn Hamburgschen tijd. Ziehier Prins in zijn zakenleven:

Des morgens altijd, precies op de minuut, het huis verlaten. Vóor de Beurs geluncht in het centrum der stad. Eerst 's avoods ten zes uur, half zeven, weêr thuis. Aan de Beurs gezien en gaarne gemoogd. Des ochtends, wat bleek, steeds met den spoed en met de stiptheid van het plichtsbesef, nimmer te laat, de straat op, de stad in, naar het zakenleven. Den geheelen ochtend plannen maken, delibereeren, confereeren, laten telephoneeren en telegrapheeren, vele zaken te gelijk behandelen, persoonlijk démarches doen. Aan de lunch en op de Beurs opgewekt, spraakzaam, geestig: met vele anecdoten en pittoresque opmerkingen, terwijl daar achter steeds de aandacht strak op de zakelijkheden bleef gericht.......
Naast het koopmanswerk en het kunstwerk, hield hij zich ook bezig met sport. Niet een mede-doend aandeel daarin nemend, maar als belangstellend toeschouwer, en... tijd-opnemer. Hij was destijds in Duitschland bekend als een der beste tijdopnemers bij wielerwedstrijden. Zijn portret prijkte in de sportbladen.

Prins hield veel van de kleine groep Fransche ‘realisten’, welke zich nà de Balzac en vóor Zola had voorgedaan en genoemd werd naar Champfleury en Duranty, en was J.K. Huysmans behulpzaam, den auteur van Sainte Liduïne de Schiedam. Van Deyssel beschrijft hem als

den ras-mensch, met het bleeke gelaat zijner jeugd, en met iets roods daarin, gevestigd in het fellere rood der bolletjes in de ooghoeken, en dat een lichten gloed uitscheen door de bleeke en zwart-bruine uitschijningen van het gelaat, het hoofdhaar en de oogen heen, over de geheele voorzijde van het hoofd, - dat gelaat, met de uitdrukking der onverschrokkenheid en fierheid, lichtelijk achterover gestrekt, zooals sommige zijner portretten het toonen, of met de vormen van den spits voorwaardsen bouw, gehouwen als om in zijn snelheid met gereeder levensbewegen de lucht te doorklieven en tusschen tegenstand zich te drijven, - dien kop als van een bij het nachtelijk licht met onweêrstaanbaar voortijlen een brandende stad bestormenden poorter.

Dr. M.C. Valeton maakt opmerkingen op het gebied der Ethica; G.J.D.C. Stempels schrijft over de eerste Kantwaardeering in Nederland. Plasschaert geeft Vier Kwatrijnen; verder Verzen van Johan Huyts en A. Scylp.

De Stem

Dostojewski's derde hoofdwerk ‘Die Dämonen’ is in zeer onvolledigen vorm tot ons gekomen; een der belangrijkste hoofdstukken ontbrak. Wel voltooide D. het, doch 't is waarschijnlijk op het laatste oogenblik uit den tekst losgemaakt, daar zijn omgeving het als ‘afgrijselijk naturalisme’ niet aanvaarden wilde. Het gemis van dit hoofdstuk is, aldus de Stem-redactie, den lezer van ‘Dämonen’ altijd een hindernis geweest. Immers ‘de biecht van Strafrogin’

[p. t.o. 96]

ontbrak. Nu, na den dood van mevrouw D., is de drukproef van 't bedoelde hoofdstuk aan het licht gekomen. ‘De Stem’ geeft er hier de Duitsche vertaling van.

Frans Erens leidt bij de lezers het nog zoo onbekende werk: de visioenen van Anna Catharina Emmerich in; J.A. Blok schrijft over ‘Evolutie’. Over Ary Prins merkt Dirk Coster o.a. het volgende op:

Wie zeggen zou, dat Ary Prins eigenlijk nooit iets anders dan spoken heeft beschreven, zou gelijk kunnen hebben, mits men dan het woord spoken vervangen mag door het Fransche woord ‘revenants’ en dat woord in zijn volle geheimzinnige kracht mag gebruiken. ‘Dat wat terugkeert!’ Prins' Verleden was geen verleden dat cerebraal werd uitgedacht, dat bewust en willekeurig voor den geest geroepen werd, - het was een Verleden dat werkelijk terugkeerde, dat zich als 't ware dezen mensch tot medium maakte om éen oogenblik donker flitsend te kunnen verrijzen, enkele seconden krampachtig te kunnen bewegen, om dadelijk weer terug te zinken in den eeuwigen nacht waarin het sluimert. Ontraadselbaar wordt het daardoor niet. Deze bijna ontzettend geintensifieerde kunst van het Verleden verdraagt zich ternauwernood met een menschelijke psychologie, en zelfs de neiging daartoe kwam in den schrijver niet op en ook niet in den lezer. Het is voldoende te zien, en erop door te droomen, vreemde zielsprocessen te vermoeden niet meer ontraadselbaar voor onze hersenen en zenuwen.

Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.

W.O.J. Nieuwenkamp heeft opnieuw Bali bezocht en vertelt daarvan bij moote teekeningen. De heer P. Brommer schijnt een werk over ‘Hellas’ voor te bereiden; een fragment over Homerus vinden wij hier afgedrukt. Hij ziet Homerus niet in de eerste plaats volgens het traditioneele cliché van den blinden zanger, doch als jong, hartstochtelijk en onweerstaanbaar. Ir. J.H. Plantenga heeft mooie indrukken behouden van een reis door Midden-Frankrijk, in 't bizonder van Chartres, van welke stad hij verhaalt. Otto van Tussenbroek houdt een nabetrachting over de Theatertentoonstelling te Amsterdam. Schetsen van M.E. Klinkhamer en Ina Boudier-Bakker.

De dood van Ary Prins heeft natuurlijk ook Robbers ontroerd.

Pessimistisch dacht hij over de menschen, de wereld, den tijd. Toch hielp hij waar hij kon, viel niemand hard, hield van zijn naaste omgeving met een innigheid, die ondanks de strakke beheersching telkens uit stemgeluid en blik naar voren kwam - diep in zijn innerlijk koesterend slechts één groote vereering, één allesoverheerschende liefde: de schoonheid.
Niet naderen liet hij zijn hooge geliefde. Maakte iemand in zijn tegenwoordigheid, en over iets dat hij mooi vond, een opmerking die blijk gaf van wanbegrip of onnoozelheid, gebrek aan kunstgevoel of aandacht, dan lachte hij niet, gaf ook zelden antwoord, liet wel eens een kort gebrom hooren of zijn geliefkoosd: ‘Tja!’ - en praatte weer vriendelijk door, alsof er niets gebeurd was.... Vaak, in de critiek der latere jaren, heeft men Ary Prins aan het realisme tegenovergesteld, hem als 't ware uitgespeeld tegen de realisten die het moderne leven beschrijven. Geheel ten onrechte en tot zijn eigen verbazing. Prins, de eerste die het moderne realisme in Holland heeft verdedigd en geïntroduceerd, is altijd zelf een onverschrokken, een fel realist gebleven. Hij deed niets anders als alle realisten doen: beschrijven wat hij zag iń zijn verbeelding. Dat men volbloed realist en romanticus tegelijk kan zijn, hij was er het zeer treffend bewijs voor. Waarom toch ook denkt men zich zoo vaak realisme en nuchterheid als onafscheidbare gezellen? Als Prins voortgegaan was met het geven zijner eenvoudig gestelde, maar recht op den man, en de zaak, afgaande kritieken - hij schreef vóór iemand anders hier in Nederland over de groote fransche realisten en naturalisten - hij zou wel gezorgd hebben dat men beter op de hoogte bleef van wat zijn bedoelingen waren.

Zijn laatste (drie-daagsche!) vacantte bracht Prins bij Robbers te Schoorl door.

De Nieuwe Gids.

We verlieten Jaapje indertijd doodziek, en de dokter, men weet het, gaf niet veel hoop. Maar Jaapje, het weeshuisjongetje, is niet gestorven; wij zien hem thans terug, wat ouder geworden en door zijn geestelijken vader van Looy gezonden ‘op karwei’. Jaap moet het zetters-vak leeren en van Looy vertelt daarbij zóó minutieus van pasjes en kwadraten en ‘halleve’ interlinies dat de lezer zich straks inbeelden zal zoo onder de hand niet minder grondig dan Jaap zelf het vak te hebben geleerd.

Van Benno J. Stokvis Schetsen over een krankzinnigen professor die zijn huisknecht heeft vermoord, de onsamenhangende gedachten van een meisje vóór 't inslapen, de opteekeningen van een tot godsdienstwaanzin vervallen kloosterling, een overreden hond etc. etc.

Maurits Wagenvoort betuigt zijn erkentelijkheid voor de praestaties van het Wiener Hofburgtheater; Louis Carbin geeft in De Onuitkoombare (?) Cirkel het psychisch zelfportret van een geloofsdilettant, een tijdsbeeld. Willem Kloos kroniekt over Simons' boek ‘Het Drama en het Tooneel in hun Ontwikkeling’ en oordeelt dat de schrijver meermalen een eigen, van 't geijkte afwijkenden kijk op sommige auteurs en verschijnselen heeft. Verder belletristisch proza en poëzie.

In Vlaamsche Arbeid schrijft Karel van den Oever over ‘Pseudo-Vlaanderen’, naar aanleiding van werk van De Molder, Timmermans en Lemonnier (Het Ventje van onzen lieven Heer). Hij noemt de ‘Jeune Belgique’ kunst als cultuur-verschijnsel in zooverre typeerend, dat de naturalistische Lemonnier cum suis ‘Vlaanderen beschouwd hebben als het objet d' art dood geconserveerd onder de glazen stolp zijner archaïsche achterlijkheid’. Er is van die ‘komiek’ in Vlaanderen, waarvan Noord-Nederland de tranen niet begrijpt.

In Stemmen des Tijds een novelle van Wilma ‘De man met de lantaren’ en een als steeds wel doordacht Letterkundig Overzicht van J.C. van Dijk.

In Vragen van den Dag handelt Ernst Groenevelt over Hamlet en Verkade; J.B. Meerkerk ziet in den schrijver van de ‘Marginalia’ Dirk Coster den jongsten Boeddha - in smoking; Dr. F.U. Huebner geeft een karakteristiek van Max Picard's het vorig jaar te Weenen verschenen boek ‘De laatste Mensch’.

In Boekenschouw nog wat Bubu-geharrewar. Aan den heer Gielen, die mij nu verwijt, ‘domme en onware dingen’ te hebben verteld, slechts dit. Niet mij behoefde hij argumenten te geven voor zijn beschuldiging omtrent Philippe's ‘immoraliteit’, maar wij hadden mogen verwachten dat hij ze den redacteur van de Hollandsche Revue zou gegeven hebben die de beschuldiging omtrent die immoraliteit in extenso met een vraagteeken afdrukte. En de Hollandsche Revue kreeg daarop niets dan 't argument over de ‘style étrange, obscur et difforme’. Dit vond (en vind) ik teekenend. Voor 't overige blijkt de heer Gielen met mijn familierelaties wat in de war, doch dit kan den lezer onverschillig laten. Waar blijft intusschen de naam van den gewraakten uitgever? Ala! heer Gielen, moedig man en paard genoemd!

Het Getij

INHOUD. De Clowns en de Fantasten, door Frederik Chasalle. - Chineesche Dans, door J. Slauerhoff. - Maagdenliederen, door J. Slauerhoft. - Sebastiaan, door J.M. Hondius. - Verzen, door Hendrik de Vries. - De Dans op de Bruggen, door Herman van den Bergh. - Over El Greco en Philippe Smit, door J.M. Hondius. - Verzen, door Johan Theunisz. - Tweeërlei Levenshouding: Intellectueel en Democraat, door M. Berkestein. - Ubu Koning van Alfred Jarry. Studiën (Zesde Reeks), door Mr. Herman van den Bergh. - Suid-Afrikaanse Brief, door P.C. Schoonees. De nieuwste Mannequins.