Den Gulden Winckel. Jaargang 21

[p. 81]

Een boeddhistisch drama in het Nederlandsch

Açoka, door G. Gonggrijp. Drama in vier bedrijven. Bandstempel van Soerjowinoto. - (Amsterdam, Hadi Poestaka, 1921) 8^o 119 blz.

I

Wanneer ik dit fraaie werk van den jeugdigen ambtenaar Gonggrijp naar waarde wil beoordeelen, dan dien ik wat hooger op te halen, en de Nederlandsche letterkunde als in vogelvlucht te beschouwen.

Het groote en ernstige drama, het hoogere tooneelspel, en ook het historisch drama, neemt in onze letterkunde nog altijd niet zijn eerste plaats in. En als ik van onze letteren spreek, bedoel ik tegelijkertijd de wereldletterkunde. Willen wij een rol spelen in de wereld, ook in de letterkundige wereld, dan moeten onze voortbrengselen, vertaald, langzamerhand doordringen tot alle talen, tot alle volken. De huiselijke literatuur, de poésie du foyer, waarover Busken Huet reeds in 1878 zoo uitnemend heeft gehandeld, moeten wij te boven komen.

Onze oudste en middeneeuwsche letterkunde biedt weinig oorspronkelijks. Weinig of geen drama, afgezien van 't mysteriespel. Het beste uit die tijden is wel de Reinaert; in elk geval biedt dit werk wat aan onzen nuchteren landaard niet ontbreekt: echtnederlandschen humor en ietwat platte satire.

Komen wij tot onzen zoogenaamden bloeitijd - ik zeg: zoogenaamd, omdat ik nog altijd niet kan inzien waarom Vondel en Hooft, Huygens en Cats het hoogtepunt zouden moeten zijn van onze nationale letteren - dan zien wij alweer dat het drama, in veel opzichten toch 't hoogste van een literatuur, er zeer stiefmoederlijk bedeeld is, er niet al te best afkomt.

Het meeste is ons nog geschonken door Vondel; want bij de andere schrijvers, uitgezonderd Hooft, heeft het geen rol gespeeld. Welnu, de drama's van Vondel, willen wij dit woord gebruiken, zijn alle muziekdrama's in verzen, naar één en hetzelfde model vervaardigd. Door Royaards en anderen in onzen tijd weer tot leven gewekt, voldoen zij aan zekere kringen, aan kerkelijke kringen vooral, onder de toehoorders. Zij zijn meest indrukwekkend en verheven, en bevatten een groot aantal fraaie en vloeiende regels en verzen. Zouden zij evenwel, naar vorm en inhoud, in vreemde talen vertolkt, ook in 't buitenland met succes kunnen worden opgevoerd? - Een open vraag, waarop ik voorshands het antwoord wensch schuldig te blijven.

II

Na Vondel komt er een lange, en dorre, tusschenruimte, vooral op tooneel-, op dramatisch gebied. Het klucht- en het blijspel, immers ook dat alles behoort tot het drama in den ruimst mogelijken zin des woords, is wel is waar eerst door Breeroo,

[p. 82]

later door Langendijk, redelijk vertegenwoordigd. Maar in al de andere genres heeft eeuwen lang een leegte geheerscht, die door nationale ijdelheid (en die bezitten wij immers niet) nooit is goed te praten.

Viooltjes in de schaduw, violets in the shade, noemde Hallam onze geheele letterkunde. Wat het dramatische betreft, mogen wij hem zeker geen ongelijk geven.

Bilderdijk, van blijvende waarde in het lierdicht en het epos, is mislukt in het drama. Van tallooze mindere goden in de latere tijdperken onzer literatuur past het beter te zwijgen. Ook van sommige nog levenden uit onze eigen periode, zooals van Eeden, zooals Heyermans, mannen van talent ongetwijfeld, maar wier pogingen òf in andere richting gaan òf op den tijd moeten wachten, als rechter. Zwijgen mag ik in geen geval over één schrijver uit de voorlaatste periode, Multatuli, die ons in zijn Vorstenschool een wijsgeerig drama heeft geschonken van blijvende waarde. In vertalingen is het reeds bezig zich een weg te banen door de letterkundige wereld.

In ieder geval is, na de bijbelsche pogingen van Vondel, de Vorstenschool weder een poging in geheel anderen zin, in nieuwere richting, tot het scheppen van een groot drama in vaderlandsche taal, dat bestemd is om ook over de grenzen zijn invloed, en den invloed van onzen geest, te doen gevoelen. Wij mogen, zoo voelde misschien Multatuli het intuïtief, niet achterstaan bij kleine naties als de Noren, die reeds twee namen schonken aan de wereldletterkunde: Björnson, en vooral Ibsen. Nederland behoort ook op literatuurgebied een leidende rol te spelen in het groote concert der volken.

III

Wanneer ik van Nederland spreek, dan is sedert eeuwen ook Indië daaronder begrepen. Dat heeft alweer Multatuli zeer goed ingezien met zijn Indisch-Nederlandschen roman Max Havelaar, met zijn vele schetsen en motieven, ontleend aan Indië en Indisch leven.

Dat heeft ook, zeer juist, de heer G. Gonggrijp begrepen, toen hij drie jaar geleden in een onzer tijdschriften het drama Ashoka (laat mij den naam zoo eens spellen) liet verschijnen, dat thans in keurige afzonderlijke uitgave, met bandstempel van Soerjowinoto, vóór mij ligt. Half historisch, half wijsgeerig drama, verdient het ons aller belangstelling, niet het minst omdat het een wereldvraagstuk behandelt dat geheel onzen nieuweren tijd beweegt.

In mijn treurspel Johan de Witt, reeds vroeger verschenen, heb ik naar de mate mijner krachten beproefd een glanstijdperk onzer geschiedenis, dat van den grooten raadpensionaris, voor de internationale wereld te schilderen in het nauwste verband met de wijsbegeerte van een tijd- en een landgenoot, den door de Witt begunstigden Spinoza. Ook het drama, zoo was mijn gedachtengang, moet, zij 't ook niet rechtstreeks, wijsgeerig zijn, en bijdragen tot hoogere ontwikkeling van de massa.

Een zelfde gedachtengang heeft zonder twijfel den heer Gonggrijp de stof doen kiezen van Ashoka (of Açoka), den koning van Magadha en keizer van Indië te Patalipoetra, 261 jaren vóór Christus' geboorte, den machtigen heerscher die het land van de Kalingga's verovert en zijn gebied over geheel Indië uitbreidt, maar daarna, vrij plotseling naar 't schijnt, berouw krijgt over den bloedigen oorlog en al zijn offers, zijn wreedheid en onmenschelijkheid, om zijn leven als Boeddhistisch monnik te besluiten. Het geheel van dit stuk is dus een wijsgeerig, een Boeddhistisch drama, in Nederlandsch gewaad, en de denkbeelden van Ashoka over oorlog en vrede, in zijn rotsedicten voor de nakomelingschap bewaard, vormen daarvan den fraaien en diepzinnigen achtergrond. Al is dan ook het werk in een kleine taal, het Nederlandsch, geschreven, het verdient ten zeerste vertaald te worden, en zóó een ommegang te doen langs de geheele beschaafde wereld; moge dit spoedig gebeuren, allereerst in de wereldtaal, het Engelsch.

IV

In het eerste bedrijf wordt door Ashoka, na ampele overweging, tot den oorlog besloten. Alleen de Boeddhistische bedelmonnik Tissa verzet zich met kracht tegen dit besluit van den haast almachtigen koning. De toornige vorst laat hem opsluiten.

Het tweede bedrijf begint reeds kentering te brengen, het berust op het dertiende van Ashoka's rots-edicten; de koning is ontevreden teruggekeerd, begint berouw te krijgen over zijne oorlogsdaden, en laat den monnik vrij, op het verzoek zijner tweede gemalin, Asandhimitrâ.

De titel van het derde bedrijf is: De goede meditatie. Hoofdinhoud van dit bedrijf vormen de pogingen der eerste gemalin van den koning, Tishyarakshitâ, om de vereering van Ashoka voor den heiligen boom der wijsheid door tooverkunsten te doen ophouden.

Deze pogingen mislukken, en in het vierde en laatste bedrijf toont zich de vorst geheel en al in de macht zoowel van den bedelmonnik Tissa als van zijn edele tweede gemalin, thans eenige en eerste. Hij wordt zelf Boeddhist en monnik, hij wordt door den monnik gekleed in het bekende gele gewaad, blijft nog voor den vorm koning, maar beschouwt voortaan als levensdoel ver-

[p. 83]

spreiding van de eenig ware verovering: die door de goede wet. Zooals het in de edicten heet:

‘Het is mijn plicht te zorgen voor de welvaart
Van allen, en de bron dier welvaart is:
Gerechtigheid, te zaam met werkzaamheid’.

Ziehier den korten inhoud van het stuk, met wijzigingen ongetwijfeld geschikt voor het tooneel, maar ook waarschijnlijk voor filmopvoering, het moderne pseudotooneel onzer dagen. Op taal en stijl van het drama zijn ongetwijfeld aanmerkingen te maken, de schrijver is jong en schijnt op dit terrein nog niet veel te hebben geleverd; maar liever wil ik dit alles vergeten en wijzen op de vele schoone en diepe gedachten, en op de echtindische zoowel als echtmenschelijke wijsbegeerte, die overal in de verzen doorstraalt. Na den verschrikkelijken wereldoorlog, dien Europa en ook Amerika vier jaren heeft doorleefd, is het zeer noodig de ideeën van menschelijkheid en rechtvaardigheid, door het Boeddhisme verkondigd, met luider stem te prediken en te verspreiden. Schijnt ook eeuwige vrede een onbereikbaar ideaal, schijnt ook de meditatie en vreedzame berusting van het Boeddhisme niet geschikt voor alle landstreken, alle temperamenten en alle rassen - toch verdient de poëet lof en eere, die in zoo dichterlijken en boeienden vorm aan de menschheid het ideaal voorhoudt: dat (om met C. van Vollenhoven te spreken) het kwaad gevolg van des menschen zelfzucht nooit overwonnen is of worden zal, dan door de kracht van het edele, het belangelooze.

H.C. MULLER.