Den Gulden Winckel. Jaargang 20

[p. 144]

Letterkundig leven uit de september-tijdschriften

De Gids

De Gids geeft deze maand een Dante-nummer. Henriëtte Roland Holst en Karel van de Woestijne bezingen den Dichter van de Divina Comoedia en de Vita Nuova in versmaat. Mr. H.W.J.M. Keuls geeft een proeve van vertaling naar Dante (De Hel, 5e zang); Ph.H. Wicksteed stelt een onderzoek in naar de wording en grondgedachte der Divina Comoedia, Dr. Salverda de Grave deelt iets mede over het verband tusschen de Commedia en de Vita Nuova; G. Busken Huet schrijft over den ‘Roman de la Rose’ en Dante; Mr. Frans Erens geeft Kantteekeningen bij Dante's Monarchia. Dr. J.P. Kuenen leert ons de hemelsferen bij Dante kennen; Dr. J. Huizinga de figuur van den Dood bij Dante; Carel Scharten doet ons zien hoe Dante en Petrarca zich richtten tot Maria; André Jolles onderzoekt den aard van het Amorvisioen in de Vita Nuova. Dante en Potgieter is de titel van het stuk dat Dr. W.G.C. Bijvanck voor dit nr. verzocht is. Dr. J. Huizinga heeft zich afgevraagd welke voorstelling Erasmus omtrent Dante heeft gehad. Dr. E.F. Kossmann deelt twee puntdichten op Dante mede uit de 17e eeuw; Mr. Frans Erens hetgeen een achttiende-eeuwer (Antoine de Rivarol) over Dante geschreven heeft (hij vertaalde o.a. den Inferno in proza). Komen dan eindelijk twee besprekingen van boekjes dezer dagen over Dante verschenen. Ik kan het niet helpen, maar ik voor mij persoonlijk vind dergelijke jubileum-nrs. altijd stom vervelend. Ze doen mij denken aan die in elkaar getimmerde stellages, waarop we wel een oogenblikje naar een optocht willen zitten kijken, maar waar we toch liefst zoo gauw mogelijk maar weer van afklimmen.

Elk artikel op zich zelf is zeker lezenswaard, maar die heele verzameling bij elkaar is wel wat machtig. Toch mag ik als getrouw chroniqueur niet nalaten iets, al is 't slechts zeer weinig, uit enkele stukken mede te deelen. Ziehier, om te beginnen, een paar strofen waarin Henriëtte Roland Holst den ‘Amor Inspirator’ omschrijft:

De sterke Liefde die den Haat
in zich besluit als dag het duister:
hij wist hoe uit hààr kracht het zoete luister-
rijke, het diepe lied opslaat.

En dit weten brandt door het hoog Gedicht,
voor de zangers der ongeboren tijden:
de klank van liefde-zwaar belijden
dooft alle andren met zijn kleur en licht.

O Dichters! Liefde is eeuwig als de Dood
en zij vernieuwt zich eeuwig als het Leven:
daarom is door onzen zang heengeweven
der tijden avondgloed en morgenrood.

Dit uit het stuk van den heer Wicksteed:

De dertiende eeuw liep ten einde en de veertiende stond voor de deur, de dertiende die de groote kathedralen had zien bouwen en de ontwikkeling en vastlegging van de scholastieke philosophie en der theologie van de kerk had beleefd, de veertiende met haar breeden stroom van moderne literatuur, opzwellend in mannen als Petrarcha, Boccaccio, Froissart en Chaucer. Het zwaartepunt schijnt verplaatst van de Latijnsche literatuur der kerk naar die in de levende talen der moderne wereld en van de belangen der kerk naar die van de leeken. Maar Dante behoort tot de oude en nieuwe periode beide: aan het nieuwe leven, dat Beatrice in hem wakker riep, ontsproot een boek dat het ‘eerste boek van moderne liefde’ genoemd is, en zijn laatste werk heeft men beschreven als een versificatie van de Summa Theologia van Thomas, waarin de geest van de dertiende eeuw zijn laatste woord sprak.

Benedetto Croce heeft in zijn onlangs verschenen boek over La Poesia di Dante ‘Vita’ en ‘Commedia’ van elkaar gescheiden. Doch is dit wel juist; is er geen verband? Dr. Salverda de Grave meent van wel.

De episode van het Aards Paradijs moge ons weinig behagen, niet gewend als wij zijn aan de stoute verbinding tussen persoonlike liefdeservaringen en de hoogste problemen van der mensheid lot op de aarde en in de hemel, waar blijft het niettemin dat zij voor Dante het hoogtepunt van zijn reisverhaal vormt. Het vizioen beschreven in het laatste sonnet van de Vita nuova, waar Dante ons Beatrice toont in het verblijf der uitverkorenen en waarin des dichters zucht tot haar opstijgt, is, zooals Hauvette opmerkt, reeds het idee van het Paradijs. Volgens dezelfde geleerde, beantwoordt, van de drie momenten in Beatrice's rol in de Commedia, juist die episode het meest aan het droombeeld van het sonnet. En vooral hierop moet de nadruk vallen dat de zuiver menselike scène tussen Dante en Beatrice de voortzetting is van de Vita nuova. Ik kom hierop terug. Gaat het echter aan van ‘losse’ banden te spreken, waar het gehele gedicht gegroepeerd is om een toneel dat, zonder de Vita nuova, geen zin zou hebben? Zo ergens, dan is hier aanleiding om te spreken van de eenheid van Dante's werk.
Maar ziehier wat wel de sterkste band tussen de geschriften vormt: in beide wordt dezelfde psychologiese grondgedachte uitgewerkt.
Inderdaad, wat is de Vita nuova in hoofdzaak anders dan een beeld van de strijd van een jonge man tussen zijn neigingen ten goede en ten kwade, het conflict dat, eeuwig jong, aan Petrarca zowel als aan Verlaine zulke roerende kreten ontlokte? Ondanks de naïve kunstgrepen van Dante om het verhaal op een hoger, gewijd, plan te brengen, is het duidelik dat de twee hoofdmomenten ervan worden gevormd door de dubbele crisis in des dichters verhouding tot Beatrice.

Heeft Dante iets te maken met den ‘Roman de la Rose’, dat wonderlijke product van de 13e eeuw? Deze Roman is het werk van twee dichters van geheel verschillenden aanleg, Guillaume de Lorris, die geen ander doel had dan een Liefdekunst te schrijven in allegorischen vorm, en Jean de Meun, die het onderbroken werk 40 jaar later voortzette en van wien men vermoeden kan dat hij tegenover zijn voorganger feitelijk een levendige antipathie moet hebben gehad. Guillaume een man van hoofsche liefde, de Meun een cynicus, vooral waar 't de vrouw betreft, hun gezamenlijk werk bijgevolg een raar mengelmoes. Bestaat er nu verband tusschen den roman van deze beide schrijvers en Dante?

De onloochenbare maar ietwat oppervlakkige elegantie van den eersten moest den Florentijn weinig aantrekken, de geheele persoonlijkheid van den tweeden hem geheel tegen de borst zijn. Dante was, naar aanleg en afkomst, een aristokraat; Jean de Meun maar al te dikwijls plebejisch-vulgair. De inspiratie van Dante is het Christendom en wel een zeer idealistisch opgevat Christendom; die van Jean de Meun is zeker niet christelijk en nog minder idealistisch.
En toch is er een feit aan het licht gekomen dat, sedert het werd ontdekt, meer en meer de aandacht heeft getrokken, meer en meer als gewichtig werd erkend: voor eminente specialisten in de studie van Dante's leven en werken staat het thans vast, dat de dichter niet alleen den Roman de la Rose heeft gekend, maar dat hij hem heeft vertaald.

Deze (verkorte) vertaling werd in 1881 in 't licht gegeven door den romanist F. Costets, in 232 Toscaansche Sonnetten, welker vertaler zich op twee plaatsen Durante noemt, den naam waarvan Dante een afkorting is. Er zijn inderdaad vele aanwijzingen die er op duiden dat de vertaler van Il Fiore en Dante Allighieri een en dezelfde persoon zijn. B.v.:

De Rose biedt zich aan als een droom, de Commedia als een visioen; in beide gedichten is de dichter tevens de hoofdpersoon, die zijn wedervaren verhaalt; in beide gedichten ook is de handeling allegorisch, met voortdurende progressie: in de Rose slaagt de held, ondanks allen tegenstand, er in, de roos te plukken; in de Commedia stijgf de dichter, uitgaande van Hel en Vagevuur, door de hemelsche sferen op tot een visioen der Godheid.

[p. *9]

Beide werken toonen ook een sterk overeenkomend didaktisch element.

Wat de ‘Monarchia’ betreft (waarover Frans Erens schrijft), er zijn enkele pogingen gedaan om het auteursrecht aan Dante te ontzeggen, maar volgens alle Dante-kenners van naam staat dit auteurschap vast. De bezonken, passielooze schrijfwijze doet 't vermoeden rijzen dat we hier te doen hebben met een werk uit 's dichters laatste levensjaren. Het is een aanval op de pauselijke macht, die steeds verder buiten hare geestelijke functies dreigde te gaan.

‘De Hemelsferen’ bij Dante. Het tooneel waarop Dante zijn handeling doet plaats hebben is gegrond op 't stelsel van Ptolomaeus dat omstreeks 1300 voorgoed de sanctie van de Kerk

Generaal A.N.J. Fabius † (F.A. Buis)

verkregen had. Als wetenschappelijk man moest Dante bij de keuze zijner voorstellingen wel in deze richting gaan.

‘De figuur van den Dood bij Dante’.

Het voornaamste van Dante's werk beweegt zich om den Dood. Divina Commedia en Vita nuova beide hebben hem als basis en uitgangspunt. En zie nu: de diohter, die aan alle dingen met een enkelen klank van zijn stem een vorm wist te geven, die voor ons leven geprent staat in onze verbeelding, heeft het versmaad, den vorm uit te werken van de figuur, die zoo schril en levendig in de fantazie van zijn tijd stond, als de Dood. In de gansche Commedia komt de dood slechts viermaal in min of meer persoonlijke gedaante voor, en dan nog hoe terloops!

‘Dante en Petrarca tot Maria’.

Carel Scharten haalt zes regels aan van gelijkloopende aanroepen der beide dichters, waaruit hij tot de ver uiteenloopende geaardheid dier dichters besluit. Tegenover Dante in zijn Divienen eenvoud Petrarca in zijn luisterlievende lofspraak, niet hemelsch hij, maar heidensch en cosmisch. Wij onderkennen, meent Scharten, in deze weinige verzen tot Maria de kentering der tijden: der middeleeuwen doorstraald duister verschemerend in den aanblozenden dageraad van een nieuwen tijd. Wie de namen Dante en Potgieter samen noemt denkt aan Florence, waarvoor Huet, sceptisch en cynisch geworden in zijn Indische omgeving, slechts een mager hoofdstuk overhad. Is er een oogenblik bitterheid geweest bij Potgieter? Het evenwicht van geest heeft de eenzame ‘Entsagende’ in elk geval behouden.

- Wat geeft ge u een moeite! - zei hem zijn zuster, toen zij op een avond bij hem zat, terwijl hij zich boog over zijn schriftuur.
- Wat geeft ge U voor moeite, ze lezen u toch niet. -
- Ze zullen mij lezen, - zeide Potgieter.
Was Huet daarbij geweest, hij zou zich in stilte hebben verkneukeld met Voltaire's woord: ‘Le Dante est immortel, on ne le lit pas’.

Eigen Haard

In een der laatste ms. van dit tijdschrift vinden wij een Herinnering aan Generaal A.N.J. Fabius (F.A. Buis) door Joh. H. Been. Van wat de heer Been over onzen oud-medewerker mededeelt willen wij enkele karakteristieke trekjes hier overnemen:

De overledene kon voor een heel deftig mensch gelden. Hij heeft het tot generaal en tot stellingcommandant van Amsterdam gebracht. Toen hij het was en ik, die in zijn gezellig huisgezin altijd voor de gamin gold, hem in zijn uniform met steek en al zag en hem vroeg op de wijze van den visscher in het sprookje van Grimm: ‘Ben-je nu heusch generaal?’ - antwoordde hij: ‘Ja, dat ben ik; maar als ik nu in de tram ga zitten, vraagt de eerste de beste straatjongen, die aan den wagen. hangt me: Mooi pakje!.. Wat kost het?’
O, zeker, heel deftig ging het toe, als hij ontving, en mevrouw Fabius zou dan om alles in de wereld niet gewild hebben, dat er iets aan ontbrak. Maar al heel spoedig kwam er een warmtegolf van gezelligheid over het talrijke gezelschap, en die golf ging van hem uit.

Hij heeft, onder het pseudoniem F.A. Buis, een massa boeken geschreven. Ga nu eens naar een bibliotheek en zoek de titels op achter dien naam. Dan zult ge zelf met dat gezellig vertellen kennis maken. En moge ik door het voorgaande u niet in den waan gebracht hebben, dat ge een goedkoop soort van humor zult vinden! Integendeel, meer hoogheid dan ge uit het door mij aangevoerde staaltje zoudt vermoeden. Want in zijn hart leefde deze historie-kenner - vele zijner romans bewegen zich op historisch terrein - in de eerste helft der achttiende eeuw, dat tijdperk van weelde en pracht en Amsterdamsche buitenverblijven aan de Vecht. Met hem ben ik op een warmen Junidag van het heete jaar 1911 op een morgen door die Vecht gevaren. Wat leefde hij toen op in die oude-herinneringen, wat al bijzonderheden wist hij mij van die vroegere weeldeplaatsen te vertellen. Net zoolang tot de warmte hem te pakken kreeg en hij door den gelijkmatigen gang van het stoombootje in sluimer viel. Wat hij natuurlijk ontkende, toen de gamin hem weer tot het leven bracht. Want de Fabii zijn menschen vol machtsgevoel.

(z.o.)