Den Gulden Winckel. Jaargang 19

Ivoren torens

Naar aanleiding van ‘Letterkundige Inzichten en Vergezichten door Willem Kloos IX en X. - Uitgave L.J. Veen, Amsterdam.

HET trof bijzonder dat de redactie van Den Gulden Winckel mij deze boeken ter beoordeeling toezond. Juist op het moment dat ik iets te zeggen had aan het adres van den schrijver dezer boeken. Want nu maak ik gaarne van die gelegenheid gebruik en ontloop tevens de ‘beoordeeling’ die mij gevraagd wordt. Veel aan te beoordeelen valt er n.l. niet. Wij kennen deze reeks al te goed om ze niet te waardeeren boven andere soortgelijke boeken. Dat ook Kloos ten slotte niet ontkomt aan een zekere arrogantie die ons moeilijk sympathiek jegen hem stemt..., dat vergeten wij een

[p. 168]

oogenblik om ons even uitdrukkelijk te bepalen bij een voorvalletje van recenten datum.

In De Nieuwe Gids dan van Augustus j.l. gaat de schrijver van de ‘Literaire Kroniek’ even in op een stukje den heer Hendrik van der Wal in Het Vaderland van 11 Juli, waar deze heer een bespreking geeft van een bundel gedichten van H.W.J.M. Keuls. Kloos las: ‘Vele jaren hebben de dichters in trotsche eenzaamheid ver van de wereld geleefd: alleen met hun ziel onder de blauwe oneindigheid zooals de leuze der Tachtigers was’. En de heer van der Wal meent dan verder (schrijft Kloos) die literatuur te mogen kritiseeren als eene ‘die zich afwendde van het leven’; waar ze zich van geëmancipeerd hebben zou.

Tegen deze bewering moet Kloos toch even, met ernst, protesteeren, omdat zij bewijst dat deze recensent de Tachtigers, zooals wel meer gebeurt, wijl hij veel te weinig van hen weet waarschijnlijk, geheel verkeerd ziet, zoodat hij hen voor gaat stellen als een soort Parnassiens, die niets van het leven wilden weten, en zich alleen bekommerden om het uiterlijk, om den vorm, van de kunst. Maar in waarheid zijn zij juist datgene, waarvoor hij hen neemt, nooit in hun daden noch in hun geschriften geweest.

Dit is het waarop ik uw aandacht even wilde vestigen, want onze Willem Kloos praat zich zelf hier toch wel een beetje vast. - Dat prachtig 80-er-individualisme nu maar zoo glad-weg te ontkennen, gaat zoo een-twee-drie maar niet. En dan, op welk een simpele manier wordt dat gedaan: De Tachtigers - en ik, Kloos, in de allereerste plaats - hebben nooit geleefd in ‘ivoren torens’ zooals de recensent van Het Vaderland uit zijn duim zuigt dat wij doen. Wij hebben steeds belang gesteld en zijn dat blijven volhouden -. Ja die belangstelling is, met het stijgen der jaren, eer sterker geworden dan zwakker - in alle groote bewegingen van het staatkundig en maatschappelijk leven, gelijk uit een aantal plaatsen zoowel van mijn proza als van mijn vers-werk en de daar verkondigde ideeën en mededeelingen voor iederen lezer blijken kan. -

Tot zoover voorloopig deze ‘verklaring’. Van dat aantal plaatsen van zijn proza noem ik b.v. eerst uit de Literaire kritiek en De Nieuwe Gids van Juli 1900, blz. 521, waar Willem Kloos, schrijvende over het boekje Werkers door S.G. van der Vijgh Jr., zich als volgt uitlaat ...

‘Want van der Vijgh, in tegenstelling tot een paar anderen, ook artiesten indertijd, maar die, door 't deelnemen aan de groote sociale beweging, zich verlaagden van scheppende of kritische kunstenaars tot oppervlakkig nuchtere redeneerders, - V.d. Vijgh, herhaal ik ... enz. enz.

Om het gespatieerd-gedrukte was het mij te doen. Hoe staat Kloos tegenover deze zijn eigen uitspraak? Had Hendrik van der Wal dan zoo ongelijk toen hij schreef van een literatuur die zich afwendde van het leven?

En als om den heer van der Wal te hulp te komen publiceert de ras-tachtiger Frans Coenen tegelijkertijd in Groot Nederland Aug. 1920 zijn studien van de tachtiger-Beweging.

Coenen, vooropstellende dat de drie formules van de tachtiger aesthetica ‘kunst is passie’ - ‘vorm en inhoud zijn één’ - en ‘de kunst om de kunst’ allicht scherper en eenzijdiger gesteld werden dan bedoeld was ... ‘want men kan het voortbrengen van kunst nooit zuiver in een formule vatten en men kan zeker niet bewust naar een formule kunst voortbrengen’ - Coenen is dan toch eerlijker waar hij schrijft:

‘Zij (de Tachtigers) voelden weer ongemeen. En zoo kon hun kunstuiting ook niet anders dan ongemeen en ongemeenzaam zijn. Maar daarom behoefden zij toch niet ganschelijk buiten alle maatschappelijk verband te staan, zou men zeggen. Shakespeare, Goethe waren ook zeer groote kunstenaars en hadden toch wel maatschappelijke kanten. Hoe komt het dan dat deze Tachtigers zoo elk contact met de samenleving misten? En hoe komt het, dat hun bloei zoo gauw gedaan was? Dat zijn vragen die men nog in 't algemeen aangaande de Tachtiger-beweging stellen kan.

Die Tachtigers misten misschien - of waarschijnlijk - volstrekt niet alle maatschappelijke kanten. Er is in den loop des tijds gebleken dat hun vrij wat zelfbehoudzucht eigen was. Veel meer dan Shelley of Byron b.v. Maar zij wilden onmaatschappelijk zijn. Of anders gezegd: zouden zij zich en hun kunst handhaven, zouden zij zelf blijven gelooven in hun nieuwe wereld en een tegenwicht geven tegen de enorme maatschappelijke suggestie van het oude, dan moesten zij wel èn het maatschappelijke én het verstandelijke, volkomen uitschakelen uit hun kunst en leer.

Dan behoorden zij zich, zooals zij ook deden, vierkant te stellen tegenover alle strekkingen van practisch maatschappelijke nuttigheid in kunst. Dan moesten zij alle maatschappelijke moraal verachten en vertreden; dan moesten zij zelfs al het logische, het verstandelijk opgebouwde versmaden, om het bandelooze, nergens beperkte gevoel te laten leven, herleven.

Om hun taak te volbrengen, hun nieuwe kunst stellig en onaantastbaar te vestigen, moesten die Tachtigers doen alsof er geen samenleving om hen bestond, moesten zij al het middelmatige, het

[p. 169]

gematigde verachten en te keer gaan. En zoo hebben zij dan ook nooit maatschappelijke posten bekleed, hebben nooit hun kunstbeginselen in officieele betrekkingen geleeraard of op andere manier sociaal dienst gedaan. Het is duidelijk, dat die afzijdigheid, dat verbandlooze van hun kunst en hun personen hen niet sterker maakte. Zij putten niet, als de maatschappelijke mensch, uit de maatschappij dubbel de kracht die zij haar eerst gaven. Hun goden raakten die maatschappij niet, kwamen nauwelijks eenigen enkelen ten goede en hun eenige verbinding, hun eenige overgoden, hun eenige intresse bleef de natuur.

De Tachtiger eisch luidde: de eigen persoonlijke ontroering in een eigen vorm, waarvan op den duur kwam de allerpersoonlijkste dus de allerongemeenste ontroering op de allerpersoonlijkste, ongewoonste wijze gezegd. Met het gevolg dat niemand den kunstenaar begreep dan een heel klein kringetje geestverwanten en de kunst al verder buiten het maatschappelijke leven kwam te staan. En reeds het onmiddellijk volgend geslacht, (zij, die in de 90-er-jaren tot bloei kwamen) heeft dit ingezien als een doodloopend slop, waar men uit moest. Zoo bestreden die lateren reeds terstond de tachtiger voorgangers. Deze konden nu niet anders dan zich verzetten, omdat zij niet evolueeren konden, en zich almeer en tragisch isoleeren in hun star geworden leer.

Tot zoover Frans Coenen, die in dat eerlijk artikel de ivoren torens van de tachtigers niet weg redeneert. En met deze studie over de tachtiger beweging kan Willem Kloos tot inzicht komen. Tot vergezichten van uit zijn ivoren toren, acht ik hem niet meer instaat, of het moest zijn diep de blauwe oneindigheid in.

Het is kinderachtig en laf om te zeggen ‘ik persoonlijk heb mij ook nimmer ervan onthouden om met menschen te verkeeren’.

Daar gaat het niet om. Hendrik van der Wal heeft niet beweerd dat met Kloos de Tachtigers menschenschuw waren. Hier is een beroep op de vele honderden brieven per jaar belachelijk.

Eerlijker schrijft Coenen: Achteraf kon men wel erkennen, dat de Tachtiger kunst in wat men noemt ‘de breede massa des volks’ geen wortel geschoten heeft; dat zij boven maar dan ook buiten het volk bleef en eigenlijk niet eens uit het volk opkwam. Sterker nog: men kan zeggen dat de Tachtigers het volk in zijn geheel van de kunst hebben vervreemd door hooghartig exclusivisme.

* _* *

Ten aanzien van éen uitspraak moet het artikel van Frans Coenen nog even nader worden beschouwd. Daar, waar hij 't over dat exclusivisme heeft schrijft hij dat het in wezen beteekende ‘dat een kunstenaar niet vooral een maatschappelijk, maar een universeel wezen behoorde te zijn, niet een die in de samenleving opgaat, maar een die, door zijn gevoel, verband houdt met den ganschen kosmos; een tot wien het leven spreekt, de natuur, al het onbewuste leven, al is zijn besef van het maatschappelijke dan ook gelijk nul’. -

Deze uitspraak nu onderschrijven de jongeren van heden, en daarin juist ligt de karakteristiek der jongeren in onderscheiding met wat aan hen vooraf ging: dat zij dit bewijzen in hun werk.

En zoo schrijft dan ook Constant van Wessem in zijn inleiding tot de bloemlezing uit het werk der jongere nederlandsche dichters (uitg. van Looy 1920):

‘Hij, die met vreugde een ruimer begrip alle kunsten ziet doordringen; die met erkenning de basis waarop in Holland “Kunst” gemaakt werd zich zag verbreeden tot internationale grondslagen, zal ook in de Nederlandsche dichtkunst der laatste jaren een verblijdende herleving van een gevoel bespeuren, dat met kracht opkomt en zich baan breekt. Het is dat gevoel, dat door de vloedgolf der evolutie ook in het “provinciale” Holland is naar boven gebracht: het gevoel van saamhoorigheid met een alom verbreide menschheid, een soort kosmopolitisme dat samengevat wordt met het woord “Universeel”.’

ERNST GROENEVELT.