Den Gulden Winckel. Jaargang 19

Vlaamsche-romantiek-uitgaven

KENMERKEND en veelbeteekenend voor zekere strooming in de Vlaamsche litteratuur zijn de uitgaven van ‘De Sikkel’, Antwerpen. Tegelijk met ‘Arme menschen’ van Reimond Stijns komen daar de ‘uitgekozen gedichten’ van Theodoor van Rijswijck en die van Johan Alfred de Laet, mèt het werk van Eug. de Bock: ‘Hendrik Conscience en de opkomst van de Vlaamsche romantiek’.

De sterk nationalistische, immers vrijheids-idealen steeds verheerlijkende romantiek - en van de Vlaamsche romantiek is het vaderlandslievende steeds de eenige werkelijk levende kracht geweest - is in Vlaanderen altijd samengegaan met een zeker democratisch streven. Dat dit met de romantiek-in-het-algemeen zou moeten samen gaan, is niet toe te geven, al wordt dit juist den laatsten tijd wel veel beweerd. Doch in Vlaanderen vond dit zijn oorzaak vooral in het feit, dat de Vlaamschschrijvende romantici niemand anders hadden, om zich tot te wenden, èn dat verscheidene dier

Kruisbeeld in de Kempen (Baele)
Uit: Eug. de Bock, Hendrik Conscience

schrijvers uit ‘het volk’ zelf zijn voortgekomen. Zeker is, dat de uit Frankrijk geïmporteerde romantiek voor het Vlaamsche volk de grootste beteekenis had. En Hendrik Conscience is het, die zijn volk lezen heeft geleerd, die den Vlamingen hun geschiedenis heeft geleerd, die hun zelf bewustzijn en vaderlandsliefde heeft gegeven.

Dat is de hooge cultureele beteekenis van Conscience.

Doch het werk van Eug. de Bock brengt verwarring. Want het verhaspelt de cultureele waarde van Conscience met zijn litteraire eigenschappen. Eug. de Bock acht de meer dan honderd romans van Conscience goed genoeg, om ze elk afzonderlijk uitvoerig te bespreken, met lange, lange aanhalingen en veel geestdriftige opmerkingen. En dit is niet de verheerlijking van een enkele figuur. Dit zou verklaard kunnen worden uit een bijzondere voorliefde, indien b.v. de schrijver in zijn jeugd Conscience veel las en veel bewonderde. Tegenover zoo een jeugd-voorliefde staat ieder vaak zonder zuiver oordeel. Maar zoo is het met de Bock

[p. 150]

niet. Hij roemt van Ledeganck de ‘klaarheid van gedachten’ en de ‘kracht van uitdrukking’; hij noemt Prudens van Duyse een ‘beminnelijk improvisator en vaak zeer bekoorlijk lyricus’. Dit is toch wat erg.

Laat ons nu toch eerlijk vaststellen: die heele Vlaamsche romantiek, met Conscience er bij, heeft voor ons, voor de menschen van nu, geen enkele aantrekkelijkheid. Wij vinden er geen enkele schoonheid in. Men leest het met dezelfde sensatie, als waarmee men een verschrikkelijke draak gaat zien in een of ander volkstheater. Al deze werken, van al die beste, brave

Conscience in zijn Kortrijkschen tijd (omstreeks 1860), naar het schilderij van Jan Bertou
Uit: Eug. de Bock, Hendrik Conscience

menschen, hebben nog slechts historische beteekenis, als de vervlaamschte weerklank van de werkelijke groote romantiek, waarvan zij de beste eigenschappen misten, gelijk ook hun schrijvers nooit de gróóten der romantiek hebben kunnen benaderen, de brave, degelijke rederijkers die zij waren, met hun ‘Olijftak’ ‘De Tael is gansch het volk’ en andere gezelschappen. Het is goed, den Vlamingen, die dit niet mochten zien, wier piëteit voor Conscience hun zijn literaire beteekenis doet overschatten en doet verwarren met de waarde der romantici voor het ontwaken van het Vlaamsche volk, aan het oordeel te herinneren van André de Ridder, die, gedenkend hoe tegelijk met Conscience, Prudens van Duyse en van Beers in Vlaanderen, Balzac, Stendhal, Flaubert en Baudelaire in Frankrijk werkten, zegt: ‘Zoo'n vergelijking stemt tot deemoed en bescheidenheid, waar ons geestdriftig flamingantisme ons licht het hoofd op hol brengt’. -

Zijn lijvig werk, waarin Eug. de Bock zoo uitvoerig en met zoo veel biografische kennis het werk van Conscience en zijn tijdgenooten bespreekt en citeert, bewijst, dat Eug. de Bock zich wel door zijn flamingantisme heeft laten meesleepen; hij zou ons werkelijk liefde willen doen gevoelen, niet voor den figuur: Conscience, aan wien Vlaanderen zoo vele en zoo groote verplichtingen heeft, doch ook voor het werk van Conscience, waarvoor ieder onbevooroordeelde slechts één karakteriseerend woord heeft: ‘huilerig’ en waarvan zelfs de allerhóógste en allervoornaamste momenten ons slechts doen glimlachen. Men kan dit erkennen zonder eenige hoovaardige verheerlijking van eigen tijd. En erkent niet de Bock zelf de onvolkomen taal van Conscience; meent hij zelf niet, dat Conscience, die Fransch schreef in zijn jeugd, in het Fransch is blijven denken, wat nog zou blijken uit zijn in het Fransch vertaalde werken, die beter vloeien dan de oorspronkelijke?

En toch is het heel goed mogelijk, den frisschen vrijheidszin te bevorderen van Conscience, die aan het Vlaamsche volk zijn Breydel, zijn De Coninck en zijn Artevelde hergaf als nationale helden; die zelfbewustzijn schonk aan een deel van het volk dat hij niet ondanks, maar dóór zijn voor ons minder goede eigenschappen bereikte. Wij kunnen deze bewondering en deze piëteit navoelen, ook zonder dat wij een traan plengen om zijn aandoenlijkheden of ons aangetrokken gevoelen tot zijn deugdzame, zoetelijk-zedige vrouwen en zijn brave, degelijke burgeren.

Eug. de Bock vermengt deze beide. En gelijk hij doen dit anderen. Wanneer wij als gevolg hiervan de uitgekozen gedichten zien verschijnen van Johan Alfred de Laet en Theodoor van Rijswijk en het werk van Reimond Stijns, van wien thans na ‘Hard Labeur’ ‘Arme menschen’ komt, dan vinden wij maar weinig reden ons hierover te verheugen.

Johan Alfred de Laet was de beste vriend van Conscience, baanbreker der romantiek, stond in ontwikkeling ver boven hem en ging als vurig Vlaamsch nationalist spoedig geheel in de politiek op.

Theodoor van Rijswijck, óók een tijdgenoot, is tusschen al deze rederijkende, sentimenteele brave romantici nog wel de meest interessante. Daar is iets opstandigs in hem, iets van den bohémien;

[p. 151]

hij maakte vurige volksliedjes en durfde zelfs wat amoureus te zijn.

Doch het is toch onmogelijk aan hun nu weer uitgegeven verzen een andere dan historische beteekenis te geven. Eenige litteraire waarde hebben zij niet. Zij kunnen voor de Vlamingen van thans nog slechts die bekoring wekken, welke een oud gebouw, dat zonder schoonheid is, vermag te geven, alleen omdat het oud is en eerwaardig en omdat wij zoo heel goed de gebeurtenissen weten, die zich er hebben afgespeeld. Zóó kan men dezen van Rijswijck en dezen de Laet beschouwen en zoo Conscience; men glimlacht eens om hun opwinding, spot goedig met hun aandoenlijkheden, hun onschuldige schurken en verraders en hun makke helden, en dit alles is te lang reeds geleden om thans nog te ergeren. Men kan Conscience - den literateur Conscience en niet den Vlaming, die een der eersten was, die bezielde en de slapenden wakker schudde, - men kan al deze argelooze romantici zelfs liefhebben. Zooals wij Noord-Nederlanders van Tollens spreken: hij was hol, opgewonden, brallend en sentimenteel, doch we glimlachen als we toevallig eens iets van hem lezen, en we zeggen tòch: ‘onze’ Tollens. We aanvaarden hem met een glimlach.

Omdat hij te zeer in onze litteratuur-geschiedenis zijn vaste en vertrouwde plaats inneemt. Om ons nog boos te maken, of ons nog te ergeren aan vorm en geest, is het al veel te lang geleden. - Geheel anders wordt het echter, wanneer men zeggen zoude: men moet Conscience weer gaan lezen. Dit is nu de tendenz in het werk van Eug. de Bock, dat geenszins een zuiver stuk litteratuur- geschiedenis kan heeten en dat ook niet wil zijn. Dit bewijst genoegzaam de vluchtige wijze, waarop hij het verband met de buitenlandsche romantiek legt, en de luchtigheid, waarmee hij in een enkele bladzij heenglijdt over een vergelijking met de Hollandsche romantici, met van Lennep, Oltmans, Hofdijk, Drost en Bosboom-Toussaint. Nog ernstiger, en bedenkelijk, wordt het, wanneer men Conscience werkelijk weer brengt, niet in een herdruk, doch in een uitgave van Reimond Stijns' ‘Arme menschen’. Want Stijns is Conscience. Een gemoderniseerde, veel minder brave, maar toch, een Conscience. En die zelfs de weinig-verzorgde, weinig-beheerschte taal van Conscience schrijft, waarvoor dan niet eens de verontschuldigingen gelden, die deze had kunnen aanvoeren. Overigens dezelfde quasi-verschrikkelijkheden, ‘vermaledijdingen die zijn mond ontrollen’, schurken met heesche stemmen, die vervloekingen uitspreken, ‘ha!’ roepen, en knarsetandend sterven. Dezelfde willekeurig verdrukte onschuld, die krijt ‘uit de diepte van een zee van zielelijden: ik ben een arm, arm schepsel’. Dezelfde kermis-drakerige aandoenlijkheden ook, in den toon van ‘sterf, verrader’, en ‘de stroom voerde in haar kille golven het lijk van de ongelukkige mee’. Men luistere naar het einde, waarin Stijns eerst somber vertelt: ‘ze liep tegen den zwaren paal, bukte zich, en het volgend oogenblik vloog de sneltrein voorbij, nam haar mede, trok een roode streep over den grond, en wierp haar hoofd een tiental stappen verder in de gracht ...’ om daarna klagelijk te besluiten, snikkend: ‘het vreeselijk gevaarte had medelijden gehad; haar leven was slechts lijden geweest, en de morgen zou gelijk zijn aan het heden tot het einde toe. Er was een medelijdende ziel te minder op de wereld ...’

Dit alles nu is niet Conscience, maar staat beneden Conscience. Want deze schreef zooals hij moest, kon niet anders, en dit werk is gemáákt, is, gelijk men eens van een ‘volksdichter’ zeide: ‘gewild-volkstonig’, is met opzet in een vorm gegoten en van aantrekkelijkheden voorzien, die het tot volksboek moeten maken.

Dit is het gevolg van de opvatting, welke in de romantiek iets ‘democratisch’, zelfs iets ‘revolutionnairs’ wil zien, hetgeen men dan zoowaar met Byron en Shelley wil bewijzen. Alsof het werk van dezen niet voortkwam uit hun zuivere persoonlijkheid, en alsof de accenten erin, die men nu met een tijd-woord ‘revolutionair’ noemt niet voortkwamen uit de vrijheidsliefde, een van de trekken van de romantiek!

Men zoekt in de romantiek, wat er niet in is; men heeft van het realisme iets, en niet het beste behouden; men wil, sociaal geaard, volkslitteratuur geven, en het resultaat is: Stijns' ‘Arme menschen’. Dat is de droeve uitkomst, die al het zoeken brengt van hen, die vergeten, dat zèlfs het volksboek, het door het gansche volk gelezene, dat men zoo zeer begeert, niet gemaakt wordt, doch ontstaat.

W.G.N. DE KEIZER.