Den Gulden Winckel. Jaargang 19

Isaäc Esser †

(Soera Rana - C. Terburch)

EVEN vóór het afdrukken van dit nummer van ‘Den Gulden Winckel’, den 10^en Juni j.l., overleed te Zeist, gesloopt door een hardnekkige kwaal, in den ouderdom van vijf en zeventig jaar, de man, de dichter en prozaschrijver, wiens naam ik hierboven plaatste. Indien het mij nu al als redacteur niet passen moge in eigen tijdschrift te veel woorden van lof te bezigen bij de herdenking van een medewerker mij persoonlijk zoo na bestaande als de overledene - immers, zoo ooit, dan zal hier het de mortuis nil nisi bene allicht te gretig een toepassing zoeken - wie, aan den anderen kant, zou een zoon het recht willen betwisten uitdrukking te geven aan de gevoelens die hem bezielen nu de man is heengegaan die - bij diepgaande verschillen - op zijn eigen geestelijke ontwikkeling nochtans een grooten en blijvenden invloed heeft gehad?

Isaäc Esser, hoe weinig hij naar de buitenwereld op den voorgrond trad, was een persoonlijkheid; en zoolang het waar blijft dat niet denkbeelden en principen (ze mogen dan nog zoo modern en up-to-date zijn) de wereld regeeren, maar de persoonlijkheid, zoolang zal 't begrijpelijk blijven dat van mannen als Esser op wie met hen in aanraking kwamen invloed moest uitgaan.

Het kan hier niet de plaats zijn om uitvoerig stil te staan bij wat Esser als mensch en als literator is geweest. Elders hoop ik in de gelegenheid te zijn, uitvoerig het beeld mijns hooggeschatten Vaders te teekenen. In dit tijdschrift voor Boekenvrienden, nu, dat dit nummer staat ter perse te gaan, slechts enkele losse notities over den boekenschrijver die zich onder de pseudoniemen Soera Rana en C. Terburch vooral bij een ouder geslacht bekendheid verwierf.

In een feuilleton, door J. Lourens in de Nieuwe Rotterdamsche Courant dezer dagen aan mijn Vader gewijd, voornamelijk als den vertaler van Tennyson's Idylls of the King, wordt het Essers tegenspoed genoemd, dat hij gestaan heeft aan den rand van een ouden en een nieuwen tijd, en dat hij den stap naar de andere zijde niet heeft kunnen doen.

De waarheid hiervan dient erkend te worden; de beweging van '80 bijvoorbeeld heeft mijn Vader nooit kunnen waardeeren. Hoe goed herinner ik mij, dat ik, in mijn jong enthousiasme voor Kloos, voor Gorter en van Deyssel, hem van 't schoone mijner vondsten wilde overtuigen, om dan door een bedenkelijk hoofdschudden in mijn geestdrift te worden gestuit, welk gebaar niet zelden vergezeld ging van woorden als de volgende: ‘Beste jongen, 't zal wel heel mooi zijn, maar werkelijk, ik mis er het orgaan voor’ ... Dat maakte mij dan wel eens boos en verdrietig en ik meende dat mijn Vader zelf wel heel ouderwetsch moest zijn, dat hij dit van Gorter en dàt van van Eeden niet waardeeren kon. En ik ben mij met het feit eerst gaan verzoenen toen ik ontdekte, dat in mijn Vaders eigen werk toch ook elementen waren aan 't werk van mijn lievelingsdichters verwant.

Het schijnt mij namelijk volkomen onjuist Soera Rana geheel aan de zijde der ‘ouderen’ te plaatsen - hij stond, als de heer Lourens opmerkte, aan den rand van het oude en nieuwe; en wie zijne Gedichten goed leest zal in veel dier verzen iets ontdekken dat in onze moderne ooren en zielen ‘Anklang’ vindt. 't Is waar, dat ook

[p. 95]

Soera Rana in zijn verzen vaak zingt over liefde (echtelijke liefde!) en huiselijkheid, over vroomheid en trouw, begrippen min of meer in discrediet in onze dagen en in elk geval begrippen die men in de huisbakken poëzy van een vorig geslacht tot muf en duf wordens toe bezongen vindt; maar er is hier dan toch dit verschil, dat men bij Soera Rana (evenals b.v. bij den dichter Penning) vaak geneigd is om de dingen te vergeten en alleen te letten op de stem, die zingt. En ligt hier niet per slot van rekening het criterium voor het ware dichterschap? Oud is een dichter nooit zoolang zijn hart jong is, ook al wortelt hij met zijn denkbeelden en overtuigingen meer in dagen die voorbij zijn dan in den komenden tijd. Wat heden nieuw is is morgen oud; Goethe b.v. is heden stokoud, gemeten naar de maatstaf der tijdelijkheid. Maar wat boven tijd en ruimte uitgaat, het eeuwige,

Isaäc Esser

onveranderlijke, blijvende in den mensch en in den dichter, blijft jong ook bij grijze haren, en een geest die niet meer in alle dingen ‘zijn tijd’ begrijpt kan daarom nog wel heel veel begrijpen. Zoo is er, als ik mij niet zeer vergis, in de Verzen van Soera Rana nog wel 't een en ander - o, lang niet alles! - dat nog alles behalve verouderd mag heeten. Een enkel staaltje moge dit bewijzen. Sta mij toe, wijzen. Sta mij toe, dat ik hier dit Klokkenlied (1882) voor u afschrijf.

Hoort gij der klokken onstuimig gerucht
Vroolijk weêrgalmen daar hoog in de lucht?
Meê met het jagende, gierende zwerk;
Dreunend beneden door de eenzame kerk;
Wat er ook tranen vraag', wat er de ziele prang',

Kling, klang,

Jubelt haar zang.

Kleuren en zonlicht en roemergebruis
Vierden den uitgang van 't ouderlijk huis.
Zegen, ô zegen der blozende bruid
Spelde der klokken hosannageluid;
Jubelt, schoon weeklacht het feestlied vervang',

Kling, klang,

Altijd haar zang.

Langzaam beweegt zich daarginds door de poort
Grafwaart de somb're rouwstoet voort:
Boven den klaagtoon der treurenden uit,
Blijder en blijder weêrschalt het geluid,
Krimpe ook het hart haar zoo nameloos bang -

Kling, klang,

Jubelt die zang.

Marktdag is daar. Om den zwijgenden Dom
Golft als een branding de weemlende drom.
Weenend ontschuilde ze 't vroolijk gedruisch;
Ach! maar ook dáár, in de rust van haar kluis,
Hoog boven 's werelds gewoel en gedrang,

Kling, klang,

Jubelt het bruidsgezang.

Zonder nu te meenen, dat dit vers als geheel tot het beste behoort wat deze dichter gemaakt heeft, acht ik het rhythmisch vooral toch zeer geslaagd. Er leeft zich in dit lied iets uit van de bewogenheid, het hardnekkige, ruchtige van zulk een tingelenden klokkendans, het breed uit verwaaiende van klankenwemeling over een stad met het drukke menschenbedrijf in de laagte. Zoo schijnt mij de laatste regel (met de twee korte ‘aanbengelende’ voeten te veel) een vondst, omdat er, in tegenstelling met de laatste regels der vorige strophen, zoo verrassend het soms opeens onregelmatig neervallen der klokkehamers mee wordt uitgedrukt. Of de dichter dit effect bewust bedoeld heeft weet ik niet, betwijfel ik zelfs. Maar liggen in een dichter het bewuste en het onbewuste niet steeds dooreengemengd?

Wat de beteekenis van Soera Rana is als vertaler van Tennyson's ‘Idylls of the King’ is dezer dagen door den heer Lourens, in zijn bovenvermeld artikel, uitvoerig uiteengezet. Is die vertaling in de eerste plaats nauwkeurig - over 't algemeen is in haar de dichterlijkheid van het origineel getrouw bewaard geworden. Soera Rana heeft met Tennyson geleefd, dag aan dag, jaren lang, en zoo was het hem mogelijk in den geest van den grooten Engelschen dichter in te dringen. Ik weet het wel: Tennyson is niet in eere bij ons geslacht en het kan niet ontkend worden dat zijn romantiek elementen van een zekere zoetvoerigheid bevat, waaraan wij, voor 't oogenblik althans, ons ontgroeid voelen. Maar toch: welk een diepte en welk een betoovering is er in die Idylls, welk een breede adem gaat er over sommige tafereelen. Er is de grootsche schoonheid (b.v. in Arthur's ver-

[p. 96]

scheiden) van vlammende avondluchten waar tegen de personen bewegen als reusachtige gestalten in een vergroote psychiek. Het blijft Soera Rana's moeilijk te overschatten verdienste dit alles verdietscht te hebben in een taal zoo kloek en zoo smijdig, een rhythme zóó levend en bewogen, dat men schier nergens bemerkt met een vertaling te doen te hebben.

Dat in den tijd van overgang tusschen Potgieter's dood en de opleving door de Nieuwe Gids, dien tijd waarin onze letteren duf en saai voortdommelden en er maar zelden eenig frisch geluid werd vernomen, de verhalen die Esser onder 't pseudoniem C. Terburch schreef gaarne voor De (oude) Gids werden aanvaard kan geen verwondering wekken. Want al toont Esser zich als roman-schrijver zeker niet van zijn sterksten kant, was hij b.v. heel niet wat men tegenwoordig (met een voor hèm zeker veel te zwaar woord!) een menschen-schepper noemt, zoo kenmerken zich die verhalen toch door iets dat ook onze hollandsche schilderschool eigen is: den zin voor het picturale, den val van licht en schaduw ... Busken Huet kon dan ook schrijven na de verschijning van Hildegonde van Duyvenvoorde: ‘In geruimen tijd las ik zulk schilderachtig hollandsch proza niet, gepaard met zooveel distinctie van gevoelen’. Dezelfde criticus noemde 't proza van Terburch ‘als door Potgieter ingefluisterd’. Inderdaad trof ook mij verwantschap toen ik dezer dagen Potgieter's ‘De Zusters’ eens herlas. Alleen ... Terburch is minder breedsprakig, luchtiger, ik zou willen zeggen: moderner. Mijn vader zelf was met die vergelijking van Huet dan ook maar matig ingenomen, want meer dan van Potgieter hield hij van Beets, en het was hem een groote voldoening toen Beets het sneeuwhoofdstuk uit de novelle ‘Ontrouw?’ ‘een meesterstuk’ noemde. En komt Terburch's verwantschap met den schrijver van de Camera niet uit b.v. in een tooneeltje als de schuttersscène waarmee ‘Bertha’ opent? Nemen wij van Esser als prozaïst geen afscheid zonder nog aan zijn roerende novelle: De Gebroken Vaas herinnerd te hebben uit den bundel ‘Twee Sproken van Minne’.

Ik noemde mijn vader aan Beets verwant. Hij verzuimde geen gelegenheid van zijn voorkeur in dit opzicht te doen blijken. Hoe goed herinner ik mij die enkele avonden, nog in 't ouderlijk huis, dat ik, door lichte ongesteldheid in bed gehouden, het voorrecht smaken mocht naar mijn vader te luisteren, terwijl hij aan mijn bed gezeten mij voorlas uit de Letterkundige Verpoozingen; of uit de Verscheidenheden: het gesprek met Querulus of de beschouwing over de Critiek of dat andere opstel over Letterdieverij. Zoo trachtte mijn vader al vroeg mijn smaak te ontwikkelen en ik kan het voor het tegenwoordig geslacht niet zoo een heel groot voordeel achten dat het deze puntige opstellen van Beets zoo volkomen negeert. Er is waarlijk meer geest en fijnheid in dan in veel literatuur van den dag.

De hierboven vermelde herinnering zou mij als vanzelf brengen tot een beschouwing van Esser als mensch, als man en als vader, doch ik wil mij bedwingen en daarover op deze plaats niet uitweiden, te minder daar ik wel vreezen moet toch reeds in sommiger oog te veel te hebben gezegd. Esser was een man van den ouden stempel, die zich in den nieuwen tijd maar moeilijk vinden kon; er was hem in dien tijd te veel banaals, vulgairs en nivelleerends. Toch is hij lang een man gebleven met een jong hart, ook in zijn grijsheid, een man die het Leven liefhad en er o zoo moeilijk van scheiden kon.

En zoo ik een devies voor zijn rijk leven kiezen moest, 't zou de regel zijn waarmede hij zijn schoon gedicht ‘Met een Meeuwepluim’ (1883) besloot:

Heb lief, want eeuwig is Gods liefde alleen.

GERARD VAN ECKEREN.