Den Gulden Winckel. Jaargang 19

Open brief aan den heer Dirk Coster

(naar aanleiding van een onderhoud¹⁾

Zeer Geachte Heer,

De gedachtengang door U in ons onderhoud uitgesproken, is samen te vatten in de volgende punten:

1^o. Hier in Holland zoowel als in heel Europa ontmoeten wij overal menschen, die de diepste gelijkenis toonen met de helden van Dostojewski's romans, en die hij, wat hun innerlijk betreft (en afgezien van lokale bijzonderheden) tot model had kunnen nemen voor zijn hoofdfiguren, zonder dat zijn levensbeeld daardoor wezenlijk anders geworden ware. Hij had ook in deze menschen dezelfde diepten ontdekken kunnen, - dezelfde drijfveeren, zij 't trager werkend.

2^o. De nieuwe Fransche litteratuur toont een karakter dat men Russisch zou kunnen noemen. Deze ‘Russische’ stemming der Fransche litteratuur is geen loutere navolging maar een ontbloeiïng (onder de bestraling der Russische litteratuur) van reeds aanwezige kiemen. M.a.w. de Fransche mensch heeft door middel der Russische litteratuur zich zelf dieper leeren doorzien.

3^o. Uit 2^o. volgt: de Rus die in Dostojewski's werk verschijrtt, is het beeld onzer eigen algemeen menschelijke natuur, slechts verhevigd in tempo en uitdrukking.

Wezensverschil tusschen Dostojewski's helden en onze eigen menschelijkheid is er niet: slechts graadverschil.

Op 1^o antwoord ik: Behalve in uitzonderingsgevallen is het onvruchtbaar personen te gebruiken voor het vergelijken van volken^*, vrijwel de eenige mogelijkheid tot doordringing in de psyche van 'n volk is de kunst (voor de grovere trekken: de geschiedenis). Leggen wij het beste Hollandsche boek van de laatste 50 jaar naast een middelmatig Russisch, zoo zien wij wel degelijk wezensverschillen^**). U zegt wij ontmoeten overal zulke menschen ... Tusschen het tegenkomen van zulke menschen in werkelijkheid en het vermogen hen uit te beelden in romans bestaat aanzienlijk verschil. Immers ook al komen wij er ook hier enkelen tegen, zoo zoeken wij hier toch tevergeefs naar de pen die ze in een roman kon doen herleven, bewijs dat die ‘typen’ in den Russischen volksaard oneindig veel dieper wortelen ... Uw 1^o zegt dus m.i. weinig in het voordeel van Uw 3^o.

En wat de Russische litteratuur betreft buiten Dostojewski en Tolstoy, zoo is het voor een groot deel ook de wijze van uitbeelding (misschien ietwat lastig te onderscheiden van de karakters zelf) die ons als ‘in wezen verschillend’ aandoet.

2^o. Aanleg in de kiem reeds aanwezig? dat is de vraag; kan 't ook niet: mogelijkheid tot het ontwikkelen van juist dien aanleg en niet een anderen, in die richting?

Immers de mensch heeft aanleg tot alles²⁾, en juist zijn

1) Ter oriënteering van den lezer diene, dat het hier genoemde onderhoud plaats had tusschen de Heeren Dirk Coster en Alexandroff naar aanleiding van den door den laatste in ons Jan.-nr. gepubliceerden Open Brief over ‘Wezens- of Graadverschil?’ In dezen tweeden Open Brief tracht de heer A. de argumenten door de heer C. opgeworpen te ontzenuwen, waarop de heer C. met eenige kantteekeningen (aan 't slot van dezen Brief te vinden) antwoordt. Wij achten hiermede de quaestie voldoende behandeld.
(Red. D.G.W.).

* Mij dunkt dat een volk gevormd wordt door menschen, en niet door planten of dieren. De heer A. spreekt ook over ‘uitzonderingsgevallen’. Verhevigd-levende menschen als Dostojewski's helden zijn hoogstwaarschijnlijk ook in Rusland ‘uitzonderingsgevallen’. Mereskovsky tenminste zegt nadrukkelijk: ‘het Rusland van Dostojewski en Tolstoy is niet het werkelijke Rusland, het is het ideëele Rusland, het Rusland van wellicht ... over 100 jaren!’ Dostojevski zag zijn ‘Russischen mensch’ in mythologische verheviging. Dat in andere landen de kunstenaar nog niet geboren was, om gelijk aangelegde menschen op zoo doorziende wijze te zien, dit heb ik nadrukkelijk beweerd; de heer A. beweert het thans eveneens, echter bij wijze van tegenspraak. Dit is niet logisch.

**) Hier geeft mij de heer A. het beste bewijs in de hand dat men wenschen kan. Noemen wij het beste boek der laatste 50 jaar: ‘De Nieuwe Geboort’ van Mevr. Roland Holst, dan voelen wij dadelijk, dat dit boek, door zijn profetische menschenliefde en grooten klank ‘Russisch’ van geest te noemen is. Nemen wij daarentegen een middelmatig Russisch boek, als ‘Het Duel’ van Koeprin, dan vinden wij een zoo verzwakte en verkleinde melancholie, dat zij Westersch aandoet. Het gaat niet om iemand, het gaat om den algemeenen geest.

2) Descartes zegt in de Abhandlung über die Methode des richtigen Vernunftgebrauchs: die Fähigkeit richtig zu urteilen und das Wahre vom Falschen zu unterscheiden - also das was wir eigentlich unter gesundem Verstand oder Vernunft verstehen - von Natur aus bei allen Menschen gleich ist. Dasz mithin die Verschiedenheit unserer Ansichten nicht daher kommt, dasz der eine mehr Verstand besitzt als der andere, sondern lediglich daher, dasz wir unsere Gedanken verschiedene Wegen gehen lassen und nicht an die gleichen Dinge denken.
Geheel juist is dit niet; ik onderstreepte ‘gehen lassen’, het ‘laten gaan’ in juist die richting en niet een andere, dat is het wat wij aanleg moeten noemen. Vergelijken wij nu dit met de zielsaanleg.

[p. 63]

aanleg is: wèlke aanleg hij tot ontwikkeling laat komen ... Verder, en dit is psychologisch heel belangrijk, gedachten kunnen trouwen!! een wijze dit leven te bekijken kan trouwen met een geheel verschillende wijze dit leven te bekijken ..., zooals een pessimistische man kan trouwen met een optimistische vrouw en op den duur ook optimist worden (dit voorbeeld is niet strict bedoeld maar alleen om duidelijk te maken hoe ik dat ‘trouwen’ bedoel). In zoo'n geval is van aanleg in de kiem reeds aanwezig geen sprake^***).

3^o. En aangenomen dat in Uw tweede bewering eenige waarheid schuilt, zoo volgt 3^o daar nog volstrekt niet uit. Vergelijke men de menschelijke aanleg (hoe nuchter en onaesthetisch het beeld ook moge zijn) eens met een verzameling rupsen (pl.m. 10 stuks). Elke rups kan een pop worden en de pop een vlinder. Tusschen de rups die langs den grond kruipt en de onbewegelijke pop en de vlinder die van bloem tot bloem fladdert, bestaat: graadverschil ook al is de verzoeking groot van wezensverschil te spreken. Vergelijkt men nu twee verschillende aanleg-complexen, in het eene (I)

7 rupsen,	4 poppen,	1 vlinder, in het tweede (II)
3 rupsen,	2 poppen,	5 vlinders.

dan bestaat tusschen complex I en II wezensverschil, ook al kan uit I gedeeltelijk II ontstaan.

Graadverschil zou beteekenen dat elke groep van I evenredig in Il kon overgaan, of dat groep I overging in 7 rupsen, 4 poppen, 5 vlinders^****), m.a.w. dat het getal der poppen en rupsen géén wijziging zou ondergaan met de toename der vlinders.... (M.i. in vele gevallen een psychologische onmogelijkheid).

Inderdaad, en hier ben ik 't geheel met U eens, leert elke mensch door de Russische literatuur zichzelf dieper zien en is de Rus in Dostojewski's werk voor een deel (dit werd reeds in den eersten open brief toegegeven) onze eigen algemeen menschelijke natuur, verhevigd. Deze diepere zelfkennis zal echter aan de oorspronkelijke kracht onzer hartstochten en aan onze verdere geaardheid betrekkelijk weinig veranderen^*****).

Het wisselspel tusschen natuur en verstand in ons wordt er, dit is zeker, niet eenvoudiger door.

Het is mogelijk dat de Hollandsche literatuur over een twintig jaren eenigermate Russisch is geworden (afgezien dan van locale kleur) en het volk der lezers mede of andersom; dit blijft altijd nog een probleem ook in de geschiedenis bekend; maar dat bewijst volstrekt niet dat er nù geen zuiver wezensverschil zou bestaan.

Met de meeste hoogachting,

JUZO ALEXANDROFF.

***) Een zeer ongelukkig voorbeeld. Wanneer een optimistische vrouw een pessimistischen man (wat dikwijls gebeurt) tot levensvreugde opheft, dan kan dit slechts gebeuren, doordat zij den aanleg tot levensvreugde in dezen man kweekt en koestert. Dat zij dus een aanwezige kiem tot leven brengt. Het andere zou bovendien een kunstmatigheid zijn, geen werkelijke levensverandering. Dit bewijst dus volkomen de in mijn Gids-essay uitgedrukte meening.

****) Een zonderling bewijs! Eerst spreekt de heer A. van graadverschil, dan drukt hij dezelfde gedachte in cijfers uit, en dan opeens wordt het ... wezensverschil. Hebben de cijfers hier dan een magische macht??

*****) Hier zie ik met verbazing, dat ten slotte de heer A. in hoofdzaak mij bijvalt. En dan deze polemiek? Maar - luidt dan de verdere tegenspraak - wij zullen er niet door veranderen in ons leven! - Maar daar gaat het hier toch niet om! - Deze vraag, hoe belangrijk op zichzelf, staat geheel buiten deze polemiek.

Ten slotte zij hier met nadruk herhaald, dat de hoofdproblemen van D.'s werk Europeesche problemen zijn. En te spreken over Dostojevski's speciaal-Russische psychologie, is een gevaarlijk ondernemen. Het beoogt in wezen niets anders, dan den grootsten schrijver ter wereld buiten ons bewustzijn te isoleeren, wat vervolgens ontaarden kan tot een soort van degradatie, een degradatie tot litteraire curiositeit!
Met dank aan den heer A. voor de aandacht aan mijn essay gewijd,
DIRK COSTER.