Den Gulden Winckel. Jaargang 19

Boekenschouw

Romans en novellen

Van ongebondenheid en heilige banden. Herinneringen van een schilder-monnik, door Dom Willibrord Verkade. - ('s Hertogenbosch, Teulings Uitgevers-Maatschappij 1919).

Er is aan dit boek weinig ‘literairs’, maar het komt mij ook voor, dat de schrijver allerminst bedoeld heeft het als een literair kunstwerk behandeld te zien. Vóór alles toch wil het zijn: belijdenis.

Terugspeurend tot in zijn verst weg liggende jeugdjaren teekent de schrijver ons nauwkeurig, phase na phase, zijn innerlijk leven, om, geen schakel in het gebeuren overslaand, ons duidelijk te maken hoe hij ondanks de aanvankelijke weerstreving van zijn wezen tot het katholicisme werd gevoerd. Met een zekere gladde nuchterheid, de nuchterheid van een Hollander, wien de trillingen der mystieke extase toch welhaast immer vreemd blijven, soms door een glimp van humor doorlicht, worden de feiten ons verhaald, wordt ons geteekend de weg, die voor dezen mensch voerde door de kleurige bontheid des levens naar de eenzaamheid waar hij God vond. Want dit toch is het alléenbelangrijke: niet hoe iemand komt tot de erkenning en aanhanging van het katholieke of welk dogma dan ook, maar hoe hij komt tot de levende openbaring van God, zij 't dan in den toevalligen vorm van het katholicisme. Dit alleen is het, wat een universeele waarde heeft.

Er spreekt eerlijkheid uit de nuchtere pretentieloosheid van deze bladzijden. Men voelt het: de schrijver heeft slechts het noodige materiaal willen bijeenbrengen en beijvert zich voortdurend om zoo objectief, zoo onbevangen mogelijk te staan tegenover al wat aan het supreme moment van zijn bekeering voorafging, nog behoorde tot zijn leven van ongebondenheid, of wellicht reeds de kiemen voor de latere zielestijging in zich droeg. Hij vertelt enkele onbelangrijke, soms weinig ter zake dienende voorvallen uit zijn jeugd, schildert een paar wel interessante buitenlandsche artistenmilieus, waarin hij als onbezonnen jonge man met een sterke levensliefde zich stortte, verhaalt van zijn liefde en vereering voor wat kunst en natuur hem aan schoonheid deden genieten, en later van het vrome en ingetogen leven in de kloosters. Soms ligt er over een bladzijde een zachte religieuse innigheid, die vagelijk een voorbestemd-zijn tot het leven met God schijnt aan te duiden, een stille meditatie, die echter niet zich verdiept tot mystiek, zoomin als - zelfs niet naar het slot - de vreugde in God zich tot extase verheft.

Een enkele maal laat zijn objectiviteit hem in den

Dom Willibrord Verkade

steek, is zijn blik op wat vóór zijn ‘bekeering’ zijn leven uitmaakte, vertroebeld. Hoe anders kon hij, die eenmaal met een intens genot las Balzac, Flaubert, Zola, de Goncourt, Turgenief, Tolstoj, Dostojevski, later, zelfs al was dit bij de lezing van de Evangeliën, zich afvragen: ‘Met wat voor

[p. 60]

hondenbrood ben je toch groot gebracht?’ Hier twijfelt men toch even aan het God-gevondenhebben van iemand, die nog niet tot dit dieper besef gekomen is, dat in het werk van al Zijn schepselen Gods wezen zich immer openbaart, en dit te schooner en zuiverder in het werk der kunstenaars!

Overigens wordt dit werk door een milderen geest gedragen, en zoo het onzen Nederlandschen letteren al geen verrijking brengt, zijn waarde ontleent het aan zijn menschelijkheid; want menschelijkheid trilt er wel in dit verhaal van een ziel, wier warmste liefde uitging naar het aardsche leven, die worstelt met de hem overmeesterende kracht van God, eindelijk in deemoed en liefde zich overgeeft en deze liefde vreugdig belijdt, al had zij blijkbaar nog niet verstaan, dat een zich in God verliezen toch niet anders beduidt dan een zich voor immer in God hervinden.

MARIE SCHMITZ.

't Pastorken van Schaerdycke. Spel van personagiën, door Maurits Sabbe. - (Uitgegeven door C.A.J. v. Dishoeck, te Bussum, in het jaar 1919).

Quand ce livre paraitra,
Le pédant le sifflera,
L'ignorant le frondera,
Le bigot le damnera,
Mais le sage le lira,
D'autant qu'il l'amusera
Et peut-être l'instruira.

Maurits Sabbe,

‘'t Pastorke van Schaerdycke’.

Oui, Maurits Sabbe, ‘le bigot le damnera’ ton livre, mais ‘le sage le lira’. Il ne ‘l'amusera’ pas, ah non! mais ‘il l'instruira’ à voir et à parler à son tour: qui sequitur me non ambulat in tenebris. - 't Pastorken van Schaerdycke! Lijdzaam en lijdend figuurtje, van wáre devotie; lijdend òm zijn liefde voor waarheid en echtheid, om zijn wars-zijn van vertooning en dwaas ontzien en vereeren van menschen, die - hoe hoog ook toevallig geplaatst, tòch maar menschen zijn, wier angstvallig verborgen slechtheid en angstvallig bewaakten schijnvan-vroomheid hij diep in hun innerlijke verborgenheid doorziet.

We leven met het pastorken mee, als hij - zwak, toegevend, kwaad vréézend, maar zelfs niet durvend vermóeden - zijn pleegkind in dienst bij den rijken, trotschen kasteelheer laat gaan. Er gingen van des jonkheers vader kwade geruchten. Kwaad ei, kwaad kieken; dàt wilde hem maar niet uit het hoofd. En zijn lief, onschuldig, maar móói Josijnken! ... Ach! ...

We lijden mee, als hij van haar val hoort en niet weet waar ze is gebleven: de kasteelmenschen weten dat immers niet! bemoeien zich daar niet mee. Toen dàt gebeurd was, is zij door de jonkvrouw, in zeer goed te begrijpen verontwaardiging ter deure uit gewezen, dat ‘vat vol venijn!’ Edoch ... de muren hebben ooren! ...

Maar jonkheer d'Anastro was immers ‘een man van de wet’, die stond toch boven alle verdenking? - ‘Juist’, zegt de poppenman Coddebiers, een wijs man, die veel had gezien, ‘juist, daar gaan vele schavuiten bij, omdat ze er het veiligst zijn!’ Hoe zwaar voor 't pastorken, die gang naar de stad om Josijnken te zoeken! Hij voelt zich als de kruisdragende; maar zijn kruis weegt toch wel héél zwaar ...

Brutaal weet de alom geëerbiedigde jonkheer de schande van zijn edele schouders te schuiven; handig maakt hij gebruik van zijn verwantschap met den canonicus om het pastorken te belasteren en uit zijn nabijheid te verwijderen; wat niet geheel gelukt, want de canonicus heeft zijn neef doorzien. Toch heeft 't pastorken zich zelf en met hem de kerk in opspraak gebracht door ruig volk in zijn huis op te nemen en nog velerlei van dien aard. Och, 't pastorken zag in een bedelaar slechts den naakte, dien hij moest kleeden, den hongerige, dien hij moest spijzen.

't Pastorken mag geen pastor meer blijven.

We zien hem inkrimpen als was 't een schaduw, die zoo schuw bewoog, gebukt, terneergeslagen, door 't harde vonnis; alléén in het kerkje ...

Een visioen. Zeven pelgrims kloppen aan de poort. 't Pastorken kent ze niet. Toch is er een herkenning in zijn oog; hoe zou 't ook anders? 't Zijn de zeven werken van barmhartigheid, die hem zoeken en troosten. In de kapel der d'Anastro's dringen ruw de zeven hoofdzonden binnen en zetten zich alsof ze dáár behoorden op ‘de fluweelen kussens van de kasteelmenschen’.

Hoe schrijnend-waar geteekend in die paar woorden, het verschil tusschen armen en rijken, ook in het huis des gebeds!

Maar 't was maar een visioen.

Vredig trekt hij met zijn trouwe maarte naar zijn nieuwe woning: een bouwvallige boerderij.

Kwam nu Josijnken terug!

En het is als een herrijzenis, als Coddebiers, de poppenman, die om Josijnken alles heeft verloren, en 't pastorken zal helpen in het zoeken, eindelijk, eindelijk komt vertellen, dat hij weet waar zij is: ‘een verdacht huis’, waar zij verdoold was geraakt. Het klinkt als een herrijzenis: ‘Ik zal er heen’. ‘Ik wil haar zoeken’.

Arm pastorken! wat weg vol doornen!

Maar hij vindt zijn Josijnken en hij voert haar in zijn armen mee naar het veilige oude huis.

Een liefdedaad is de oorzaak van zijn dood.

Een der ‘oogendienaars’ van den jonkheer, die sterk geholpen heeft aan het belasteren van 't

[p. 61]

pastorken, is stervend en vraagt hem te spreken. - ‘Die man wil waarschijnlijk met een leelijk verleden voordeelig likwideeren’, - raast de poppenman, die juist bij 't pastorken te gast is; doelend blijkbaar op een handig ‘foefje’, om in de oogen van den eigen biechtvader voor braaf door te gaan; men gaat dan bij een vreemden priester te biecht; de door Pascal in zijn Lettres à un provincial aangehaalde Jesuïten-theorie, n.l. dat het raadzaam is ‘d'avoir deux confesseurs: un pour les péchés mortels et l'autre pour les véniels, afin de se maintenir en bonne réputation auprès de son confesseur ordinaire ...’

Op den terugweg sterft het pastorken.

Maurits Sabbe heeft ons in zijn schildering van toestanden uit den pruikentijd een mooi en wáárblijvend boek vol echte menschlijkheid gegeven.

JEANNE VEEN.

Verzen

‘Nieuwe verzen’, door Hélène Swarth. - (Amsterdam, Maatsch. voor Goede en Goedk. Lectuur, 1920).

Deze voorloopig laatste bundel van mevrouw Hélène Swarth opent geen nieuwen kijk op haar werk noch op haar geest. Het zou ons verontrusten indien dat wèl zoo was; en bovendien, niemand verlangt litteraire verfrissching uit dien hoek.

Onder ‘Hélène Swarth’ verstaat een jongere generatie niet bepaald meer een kunstenaar met wie men rekening heeft te houden, doch (evenzeer om rekening mee te houden) een feit - hoe! een fait accompli; - een feit dat naar behooren verblijdend of verdrietend werkt, en deugdelijk met jaartallen is omkleed. Iets als een ernstige pagina met forsch opschrift, portret naar slecht cliché, geboortedatum, geboorte- en woonplaats, levensloop, en bibliografie ad infinitum.

Wij mogen zonder spot over mevrouw Swarth's klassiek geworden levenshouding spreken. We hebben haar nooit te verguizen omdat wij haar nooit hebben erkend. Wanneer een van ons zegt dat Kloos' invloed op jong werk verderfelijk is, dan klinkt dat als een hulde, zij die hulde een handstreeling langs een bronzen standbeeld. Een Fransch auteur schreef eens: ‘Tolérer, c'est méconnaître’. M.i. is de wijze waarop de jonge Nederlandsche kunstenaar, daaronder begrepen de zuivergestemde lezer, reageert op Hélène Swarth's balladen, liedjes, sonnetten enz., niet onjuist. Hij ziet, hij duldt haar; hij gelooft niet in haar. Alle denkbare vergelijkingen met groote liefdevrouwen uit oudheid en later tijd hebben gefaald. Zij is niet Sappho met het geestgeworden lijfsverlangen; niet Aspasia, waard ten prooi te vallen aan de waanzinnige cavalcaden eener omwenteling; niet Ninon of Lavallière; niet ook de verrukkelijke Marceline Desbordes-Valmore, in wier verzen de subtielste ‘huiselijkheidjes’ alle lichtbundels van het hemelruim opslurpen, en wier profiel mij weer verscheen uit de doordringende kracht van Francis Jammes' 15^de elegie:

... C'est là [à Bordeaux] que s'embarqua Madame Desbordes-Valmore.
Elle dut s'embarquer avec des orphelines,
et des cheveux épars à l'avant du bateau.
Elle dut chantonner Le Rivage du Maure,
en faisant un grand geste, et gonflée de sanglots.

Elle était l'exilée qui se confie aux brises,
que, seuls, les colibris d'arc-en-ciel ont comprise,
et celle dont les bras aux harpes de l'Empire
se crispèrent en vain sous les longs repentirs.

Dat wat mevrouw Hélène Swarth wel is, springt, niet minder dan uit haar tallooze vorige boeken, te voorschijn uit dezen bundel ‘Nieuwe (d.w.z. chronologisch-nieuwe) Verzen’.

Zij bezit nog steeds de nobele doch ietwat tamme beperktheid van maatschappelijk aanvoelen, de schrijvensdurf die door geen lectuurherinnering wordt getemperd, een zeer vlotte, zeer eenvoudige en zeer onoorspronkelijke techniek met van tijd tot tijd vriendelijke, soms dappere beeldvondsten, een aantal gedachten zóó poezeminnig ‘klein’ uitgewerkt dat ze grenzen aan gedachteloosheid en zich ten onrechte hullen in het kleed der verveling; en eindelijk, al te vaak, de besnoeiïng van zichzelf, die geen ‘zelf’ meer is, met den sonnetvorm, welke jammer genoeg door de rhythmenvaart der uitbrekende wereld tegen den grond geloopen wordt. Geheel on-merkwaardig is, dat de aan Hélène Swarth's poëzie ten grondslag liggende goede qualiteiten - ‘goed’ dan genomen in den zin eener jonge beschouwing - te weten: een zich allerwege gevende gevoeligheid, het onopgesmukte, het (ondanks alle introspectie) onbaatzuchtige, een belangrijke spontaneïteit, thans bij haar nog even rijk aanwezig zijn als in den beginne. Juist die, goeddeels negatieve, hoedanigheden zijn de eenige die bij het klimmen der jaren niet met fatsoen kùnnen tanen.

En juist die vaste, mooie dingen, waar men in deze dagen wel méér naar vraagt, maken dat wij er niet aan behoeven te denken iets nieuws te vergen van Mevrouw Swarth. Iedere volgende bundel van haar hand (we supposeeren er nog een tiental, zoo haar het leven wordt gelaten) ziet zich met deze mooie dingen door een geheime hand, die ik de Aandrift eener Toekomst wil noemen, ijlings teruggeschoven in het antiquariaat dat Verleden heet. Het moge dan ook duidelijk worden hoe Mevrouw Swarth zich onmiddellijk na haar eerste, (in 't Fransch geschreven), boek naar de ijskoude der Nederlandsche taal wendde, ditmaal los van haar opzettelijkheid, welker bodem

[p. 62]

lag in Seelenverwantschaft met '80. Hollanders hebben neiging, al mediteerende achterop te komen, en zij getroosten zich den lateren achterstand om de wille der meditatie. Zuidelijker volken plegen, vaak evenzoo mediteerende, òm de paar minuten het inmiddels buiten hen ontstane omver te schoppen. In de sfeer van eerstgenoemden paste (en past) een natuur als die van Hélène Swarth veel meer dan in die der laatsten. Aan deze gelijkgeaardheid eerder dan aan de beweerde critiekloosheid onzer landgenooten lijkt het mij dan ook toe te rekenen dat Mevrouw Swarth ten onzent een oneindig hoogere plaats heeft ingenomen, dan ze ooit bereikt had in de Waalsche landen, zoo ze Fransch was blijven schrijven. Deze zeer algemeene beschouwing werd in mij weer opgeroepen bij het lezen der ‘Nieuwe Verzen’, welke, het is reeds gezegd, zich in niets onderscheiden van de vroegere.

HERMAN VAN DEN BERGH.