Den Gulden Winckel. Jaargang 18

[p. 33]

De periode van ‘Das Grauen’ in de Duitsche literatuur

I

IK noem den naam van Hans Heinz Ewers. Ik noem zijn boek ‘Das Grauen’. Dit boek is mij aanleiding om een gansche periode der Duitsche literatuur tusschen 1890 en het uitbreken van den wereldoorlog met dezen titel aan te duiden. Er is een periode van ‘Das Grauen’ in de Duitsche literatuur. Van welke excessen dit de decadent-pronkende bloem is, blijft later aan te toonen. Op het oogenblik stellen wij het verschijnsel vast.

Er is een element in de sfeer van het Duitsche, dat reeds in de legenden treft: het element van het griezelig-mysterieuse, het kobold-achtige. Hiermede hangt nog veel in de moderne Duitsche ziel samen. Het is niet alleen de Germanen-kracht, die dadelijk elken ruiter tot een statue wil ombeelden, die het übermenschtum der Duitsche ziel beheerscht, ook een gruwelijk donkere sage uit den oer-tijd der noordelijke landen (de sage der koude) beïnvloedt nog steeds de instincten. Wat wij ‘Duitsch’ noemen is au fond niets dan een verbittering over de onmacht om het leven te kunnen ‘dàansen’, en het als een fatum te voelen steeds met den zwaren dreun der soldaten-passen (op beenen, niet op voeten gaande, zooals Nietzsche reeds zeide) over de wereld te moeten schrijden. Hun ‘Siegesfreude’ is een verbitterde vreugde, want zij vinden er nimmer rust en verlossing in dan momenteel. Duitschland mist te veel een zuidelijk hart om gelukkig te kunnen zijn. Het wrange element komt vooral in een kenterings-periode, waarin geest en soldatendom naar de wereld uitzien en de levens-inferioriteit om ‘een plaats in de zon’ roept (alsof die plaats ergens anders dan in het innerlijk ligt!), naar voren, en wij zien ook in de literatuur die troostelooze zwaarmoedigheid naast de verblinde werkdrift, die het leven tracht te vergeten. Een halfbestiale originaliteit zoekt naar zijn oer-contacten, terwijl een verijzigde geest tot machine tracht te worden. De zinnelijkheid bv. der Duitsche vrouw is als een barstende granaat, plomp, volumineus, maar zonder levensbloei. De geleerde schept werkkamers om er naar Haeckel's woord ‘daglooners in de werkplaatsen der natuur’ te worden. De decadent, de ware machtelooze; omdat de Duitsche ziel machteloosheid als haar onontkoombaar verval beseft (zit hier nog een instinct van een strijd van het vuur om de koude te verjagen, en dreigt, wanneer de krachten begeven, een meedoogenlooze bevriezing?), zoekt ze schijnleven der fantasie in een gruwelijke sfeer, ijzig en tegelijk pervers, zooals bv. de vertellingen van Edgar Poe uitademen. Zij schiepen de sfeer van ‘Das Grauen’, een gansche periode door.

Zulke decadenten heeft Duitschland er in de laatste jaren vele geteld. Ik wil hier eenige der typen bespreken en hun werken noemen.

[p. 34]

II

Hanns Heinz Ewers heeft een uiterlijk, dat herinnert aan een jongen student in de theologie, maar met het verstarde, oververzadigde van een Amerikaansch millionair in zijn trekken. Even onsoepel is zijn arbeid. Zijn boeken zijn hard en reëel, ondanks de dikwijls verwilderde fantasie van zijn onderwerpen. Ze zijn in zeker opzicht de ijzigste boeken

Dr. Hanns Heinz Ewers, die in Amerika door den oorlog verrast werd en toen in New-York als tooneelspeler is opgetreden. Bovenstaande afbeelding stelt Dr. Ewers voor als ‘Ullrich v. Hutten’ in Strindbergs ‘Nachtigall von Wittenberg’.

die bestaan, daar zij onder alle gruwelijkheid door nog psychologisch trachten te zijn: dus gruwelijkheid en perversiteit bekeken door den bril van den vivisector! Zooals hij in ‘Der Zauberlehrling’ een religieuzen massa-waanzin beschrijft, voelt men zijn eigen innerlijk toevriezen; zooals hij in ‘Das Grauen’, een reeks vertellingen, afgrijselijke ziekten verhaalt, naast liefde voor bloed en waanzin voor vrouwen, ondergaat men den meest physieken, stoffelijken afkeer in zich zelve. Het is inderdaad ‘Das Grauen’ wat wij beleven, maar zoo hopeloos verstard, zoo zonder eenig perspectief, zoo luchtledig, dat ‘de hel’ misschien beter ware dan deze voortdurend armoedige griezeligheid.

Ewers is wel de representant van een troepje directe decadenten, die alleen nog maar schrijvend vernuft hebben, en die om hun veelal derde-rangs talent hier niet verder ter sprake komen.

Rijker genuanceerd en ook gevoeliger als verteller is Otto Julius Bierbaum. Zijn groote roman ‘Prinz Kuckuk’ heeft ten minste het grootere streven in zich een zedenbeeld naar den geest van het fanatieke Uebermenschtum te willen ontwerpen, een soort van kolossus met leemen voeten, die dus een waarschuwing inhoudt tegen alle excessen van opperste intelligentie, opperste kracht en oppersten wellust. Prinz Kuckuk is het resultaat van een volgens vastgestelde (doch dilettantische) principen geleide opvoeding, waarmede zijn pleegvader hem tot een representant van mannelijke deugden in den geest van het philosophisch uitgebroede Uebermenschtum heeft willen maken. Naast humor, zit er een bittere, gruwelijke kern in de uitbeelding van deze geestelijke misgeboorte, en parallellen trekkende zouden wij menigen trek met het moderne Duitschland der laatste jaren er aan gemeen vinden. Ook Jakob Wassermann sluit zich met eenige van zijn boeken bij den geest der ‘Grauen’-periode aan. ‘Der goldne Spiegel’ is een reeks vertellingen, die in een klein gezelschap eenige personen aan een dame doen om een gouden spiegel, dien zij uitlooft voor den besten verteller. Ook ‘die Masken Erwin Reiners’ en ‘Der Moloch’ staan in het teeken van het perverse demonisme. Wassermann maakt echter, door zijn bewonderenswaardige vertelkunst, een en ander nog als kunst acceptabel, al ontgaat ons de ondergrond der fantasie niet en blijven wij er steeds den decadent onder aanvoelen.

Ten slotte behoort onder de bekende moderneren ook Gustav Meyerink tot de schrijvers van deze periode, al reikt hier een bloeiende fantasie en een waarlijk rijke intelligentie ver boven de vivisectoren-psychologie der vorigen uit. Zoo kon dan ook zijn beroemdste boek ‘Der Golem’ geclassificeerd worden onder de meest gelezen boeken van onzen tijd - wat ook op onzen tijd nog een aardigen blik geeft.

CONSTANT VAN WESSEM.