Den Gulden Winckel. Jaargang 17

E.J. de Meester als journalist

En geen practisch heerscher, van den journalistpartijleider af tot den hoogsten staatsbestuurder toe, kan gedurende zijn werkzaamheid zijn wijsgeerige inzichten verbeteren, evenmin als men de fundamenten van een huis kan veranderen gedurende den bouw. Verandering van richting beteekent verlies van volgers en van invloed.
Dr. Frederik van Eeden.

NAAR denzelfden gedachtengang heet het bij een weinig bekend moralist van het tweede Keizerrijk, Charles Dollfus: ‘Nous cessons d'être intéressants quand nous cessons d'être nous-mêmes’.

Juist daarom is de journalist-artiest-bohémien Johan de Meester voor zijne vakgenooten in de pers, loonwerkers van hooger of lager gehalte, zoo-intéressant, omdat hij weldra 40 jaar lang zichzelf is gebleven, ondanks de talrijke ‘vervellingen’, die hij voor het oog dierzelfde vakgenooten onderging.

Den knapenleeftijd voorbij, dien des jonkmans ingetreden, zien wij hem in de bescheiden stilte eener soliede provinciale Redactie de hitte van zijn hartstochtelijkheid voor letteren en kunst van '40, '50, '60 en '70 uitwasemen. Dan, die kalme atmosfeer verlatend, treffen wij hem als Redacteur van een Amsterdamsch weekblad, dat, geleid door een der scherpzinnigste en verbitterdste journalisten - te voren bij vergissing Betuwsch predikant - tallooze jaren de sociale wedloopers in hoofdstad en land met spitsroê, roskam en zotskovel aanhitste.

Bij die Redactie van ‘De Amsterdammer’ worden den heftigen instincten van een jongmensch, dat voor een journalisten-loopbaan voelt, ruim baan gelaten. In dat tijdperk vóór zijn Parijsch stadium, leert de jonge de Meester de techniek

[p. 133]

van het beroep. Vatbaar, door de sensitieve soepelheid zijner natuur, voor allerlei tegenstrijdige indrukken, hebben er talrijke ‘vervellingen’ bij hem plaats. In die jeugddagen sluit hij zijne innige litteraire vriendschappen, aangroeiend tot eedgenootschappen van jonge talenten, die elkanders kunstbestaan op leven en dood schutten, steunen, omgloriën. Men ziet hem omzichtig deelnemen aan de mom- en saterspelen, de klugten en boerden, de bacchanaliën somwijl, die het dogma der intense uitleving hunner natuur den vrijen mannen en vrijen vrouwen als eedgenooten oplegt. Rumoer van woordgekletter en wapengedruisch schept een nieuwe litteraire kunst. De wapens, onbesuisd gezwaaid, gelijken pieken en knuppels van een koortsige bende; de woorden klinken schril, wanneer niet zwoelte van symbool en mystiek de woeling bedaart, de spraak tot extase voert. De propagandisten van de alleenzaligmakende kunstleer van het l'art pour l'art - scheppers of herscheppers, dichters of critici, pamflettisten of essayisten, - komen allen, soms bij toovertoer en paljasmisbaar, dan als menestreelen die het hart hunner ‘dame’ naar het rythme hunner harp stemmen, zich een plaats veroveren onder Apollo's zon, wier opgang zij aanschouwen.

Het spreekt van zelf dat een jong journalist als de Meester, die, vóór hij den Parijschen vuurdoop ontvangt, dergelijke herkomst kan aanwijzen, vlugger dan anderen zijne loopbaan zal maken.

In Parijs leert zijn lenige geest l'esprit français en l'esprit gaulois in gracieuse en perverse uitingen van het l'art-pour-l'art-beginsel kennen; binnen onze grenzen gekeerd, opent hij in de Nieuwe Rotterdamsche Courant, met een in ultra-independent Hollandsch gesteld programma, zijne rubriek ‘Letteren en Kunst’.

De nuchtere, eer arithmetisch dan litterair aangelegde geest van een Dr. Lamping, zijn Hoofdredacteur, blies op het proza van den jongen medewerker, en het bohémien-artistieke dat zijn debuut had gekenmerkt, maar zijne taal onleesbaar zou maken voor den gemiddelden bourgeois, krantlezer bij uitnemendheid, verdween; en sinds eenige tientallen van jaren weten nu de getrouwe lezers dier rubriek, dat er volgens de blakende kunsttheorieën van den vlijtigen samensteller in de Elf Provinciën maar één, tot extase van geestelijke dronkenschap opgevoerd, alléénzaligmakend kunstgeloof bestaat: dat in de 80^ers, hunne evangeliën, hunne apostelen, hunne kerkvaders en hunne apologeten.

Is het niet benijdenswaard, in onzen sinds de laatste halve eeuw encyclopedischen tijd, waarin elk geestelijk arbeider zoekt, doolt, dwaalt, het spook der anarchie de breinen verwart en vertroebelt - is het niet overheerlijk met de schijnbare rust van een Olympiër te kunnen neerzien op dat wriemlend kunstgewormte van '70, '90 en 1900 en met even nerveus fellen greep, als weldra 40 jaren vroeger, de standaard te heffen voor l'art pour l'art en de phalanx der 80^ers?! Welk een benijdbare ‘vastichheyt van geloof’ en welk een evenzeer benijdbaar ‘impérialisme de vieille roche’! Zou men de opmerking wagen, dat een dergelijke kunstbelijdenis exclusief is, en de ruime critische onderscheiding gevaar loopt, als bij elk dogmatisch tempel- (kolom-) geloof zich te verengen; zou men durven beweren, dat een priester, die dergelijke kunstleer verkondigt, even naief als fanatisch moet wezen om haar te handhaven, dan zou de repliek, keurde hij u die waardig, luiden: ‘Om een beginsel dat men heilig acht ingang te doen vinden bij de schare, behoeft men naast de leer: een roede die haar indrijft, en een orgaan, dat het gezag van leer en roede verhoogt, opdat des hoogepriesters hosannah's de aanhangers zalig en zijne anathema's de ketters rampzalig maken’. - En met de onderdanigheid aan het veteraanschap verknocht, antwoordt men: ‘U hebt gezegd Meester!’ al rijst nu en dan kettersche twijfel over zijne zaligsprekingen als over soortgelijke onder de roocke van het Hofdichterschap.

* _* *

Maar niet alleen als tempeldienaar, ook als Doctor Magister is de Meester aller aandacht waard. Dan vertoont hij als kunst-tooneel-boek-burger-saloncriticus zijn imperialistisch-aristocratische geestesflikkering.

Kwistig liggen de lauwerkransen voor ouderen (in vier of vijftal typen) en jongeren (in stijgend getal) aan de voetschabel des Meesters, wien het in zijn doorgrondelijke wijsheid behaagt de zingende en kwinkeleerende vrouwen- en mannenharten van Holland in zijn kolommen tot genadekinderen te verheffen en de Hélène's en Henriette's, de Ada's en Ina's, de Annie's en de Jo's met perlen van heerlijke citaten en gracieuse adjectieven te omhangen. Maar nooit de maat der goedkeuring of aanmoediging op te voeren tenzij die verdiend worde door gehoorzaamheid en vlijt.

Bij dit festijn der Gedachte, wordt de dure eed van het bloedbroederschap niet vergeten en het decreet van heiligheid uitgevaardigd voor twee Hermans, één Marcellus, één Lodewijk, één Willem, één Albert, één Jacques, één André, één Ary, één ‘Ies’ en één Arthur, j'en passe et des moindres. De haat voor de drekgoden van weleer laait op als bij een anderen Polyeucte, nu hij door een anderen Néarque zich hoort toeroepen:

J'abhorre les faux Dieux

[p. 134]

en hij antwoordt:

Et moi je les déteste.

Néarque

Je tiens leur culte impie.

Polyeucte

Et je le tiens funeste.

Néarque

Fuyez donc leurs autels.

Polyeucte

Je les veux renverser

Et mourir dans leur temple, ou les y terrasser.

II

Er zij vergeving gevraagd voor 't citeeren van Corneille. Immers kan het bekend zijn, dat de Meester op het voetspoor der Viri illustrissimi, der potentissimi magistri artium quibus excellunt anni octogesimi artifices in vergelijk met hunne reukoffers voor Baudelaire, Verlaine en Lautréamont een walmend pitje gunt aan Corneille en Racine.

Zulk een uiterste geestesrichting zou bij een bedrijvig journalist-litterator spoedig verdoezelen, werd zij niet op toonhoogte gehouden door de aanzienlijkheid der persorganen, waardoor zij gezag voert. Laat iemand met de ‘valeur mystique’ van een Polyeucte zijne kunst-ukasen in de Brezaper Weekbode publiceeren, laat hem auteurs, tooneel-directiën, tooneelspelers en tooneelschrijvers òf ten hemel beuren òf ter helle werpen - niemand zal er op letten.

In een invloedrijke Courant, die dorpen, steden en provinciën vóórlicht, bederft daarentegen een persautocraat een geheele tournée, een geheele boekoplaag, een geheel theaterbestuur, een geheel plan, kortom de geheele stemming van spelers en spelmakers, boek-schrijvers en boekverspreiders, indien hij zijne Polyeucte-natuur botviert. Wat van gemeene waarde of beteekenis is, zwelt door het woord des Meesters òp, tot een graad van ongemeenheid, en het fanatisme van de Brezaap dat geen schaap kwaad zou doen, wordt aan de Maas gevaarlijk, werkt dáár kunst- en kasstukken van elders, tot prullen en fiasco's om.

Tal van zich min of meer met letteren bezig houdende aanstaande of gevestigde onderwijzers, directeuren van normaalscholen, examinatoren, ‘hoogere’ en ‘lagere’ burgers, wilde en tamme gezellen, wordt een geest van uitsluiting ingescherpt, die duldbaar, althans verklaarbaar in een ras-artiest-bohémien ‘op de plaatse der eere’ - gelijk de Meester, die als essayist, novellist, romancier zijne gouden sporen heeft verdiend - belachlijk is in den mond van stamelaars, oordeelloos den Meester nabauwend.

III

Eerst sinds kort heeft de journalist een nieuwe vervelling ondergaan: die van voordrager, feestredenaar, syntheticus.

Zijne Gids-artikelen over nieuwe Goetheboeken van litterair-historisch gehalte gaven tot de voordrachten aanleiding; de disharmonische verhuizing van het tooneelspel ‘Roeping’ (door de Meester den Directeur Verkade aangeboden namens Mevrouw Jo van Ammers-Kühler) van Verkade naar Tartaud en van Eysden, bracht waarschijnlijk op het denkbeeld der harmonische tooneel-feestrede bij het Musch-jubilee in ‘Dageraad’, ten verzoeke van Heyermans door de Meester uitgesproken. Heeft de Meester bij dat feest de ‘meer en meer gebruikelijke’ samenwerking onzer theater-directeuren en theater-critici met zijn gezagsstempel willen voorzien?

Hoe meer die zede doordringt des te meer baten zal zij publiek en tooneelspelers brengen, daargelaten nog den Directeuren. Tot dusver geleken de meesten onzer directeuren en theatercritici zedig verscholen viooltjes; men ontdekte ze moeilijk met het ongewapend oog in het schouwburgveld. Thans kan het anders worden, zien wij hen als vlammende pioenrozen opbloeien in de zon der coulissen. Maar ook voor de tooneelspelers zou die gewoonte nuttig zijn en het proces hunner samensmelting met de critiek kunnen bespoedigen. Immers: uit gebaar en toonaard, woord en tempo, stroef of lenig beweeg, waardig of verwaten vertoon peilen die menschen-beelders met bijzonder veel scherpte terstond den graad van talent, oprechtheid en beschaving, dien de gevreesde beoordeelaar behaalt, want bij zijn komst vóór het voetlicht wisselen de rollen: de criticus wordt speler, de tooneelist criticus. Misschien zal het niet onleerrijke verrassingen brengen wanneer onze groote staf van geduchte tooneelcritici, te beginnen met Rössing, Lapidoth, Van Bruggen, Borel, Stratemeyer, Horn, Dekking, Walch en Barbarossa, plus de Roomsche critici van Tijd, Centrum, Residentie- en Maasbode, hunne nieuwe gedaanten van noble critique avant la lettre met of zonder toepassing van het l'art-pour-l'art-beginsel ten toon spreiden.

Van de mogelijkheid zijn wij alvast door de feestredenaars de Meester en Heyermans te Amsterdam en Rotterdam overtuigd. De mentaliteit van Jan Musch als sociaal en tooneel-karakterspeler is inderdaad tot in de fijnst-denkbare vezeltjes ontleed, en ik weet van heeren met Russische fondsen die niet alleen uit het spel van onzen schranderen Jan Musch bemoediging hebben gehaald, maar tevens (wat echter bij het jubileum zelf moet achterstaan) niet weinig nut en leering

[p. 135]

hebben getrokken uit de voordrachten van de heeren de Meester en Heyermans als symbolisch model van een tooneel-auteur-acteur-directeurschap naar den trant van Just Havelaar's ideëele zelfverwerkelijking van ieder Ik.

IV

De mentaliteit van de Meester's, zich in diverse facetten afspiegelend journalistisch wezen, schijnt mij toe een zeer kunstig kluwen van satijnen draden, doorspikkeld van trosjes goud- en zilverweefsel. De zwarte en vaalgrijze om tegenstanders, de helkleurige om bentgenooten te merken. Soms echter, wordt buiten het schitterend kluwen een greep gedaan en moet de gewone of huiskloen dienst doen. Dan lezen wij dat Lodewijk van Deyssel heeft aangezeten bij het noenmaal of aan den avonddisch der Leidsche Letteren, en André Jolles, Teutoonsch doctor en strijder, loochenend zijn voormaligen Paradijsstaat van Kroniek-Smeerpoes, renegaat is geworden.

Ook lezen wij, wanneer de verschijnselen van de litteraire mania persecutoria bij hem opkomen, dat Jan ten Brink eertijds over Gustave Flaubert een boekje schreef, dat wel nooit in den tijd was, doch, naar lichtelijk te begrijpen is, nu (d.w.z. ten oogenblik dat de éruptie van '80 op den Redacteur de Meester nog wat late lava spuwt) totaliter kan verwaarloosd worden. Al welke ‘nouvelles à la main’ ook hierom niet boven bedenking zijn, omdat de gemiddelde courantlezer van Letteren en Kunst buiten zulke gewone vak- of huis-kloen-détails staat, en de geletterde van een Gids-Redacteur onderstelt, dat hij èn ruimer èn juister ziet vooral wanneer hij snipperdraadjes met naalden en spelden laat vallen. Getrouwe Gidslezers weten, hoe Jan ten Brink de eerste was, die tusschen '70 en '90 door De Gids en Nederland de wereld-auteurs Robert Hamerling, Gustave Flaubert en Emile Zola inleidde. Reeds daarom alleen zou een journalist, kón hij door het lavagordijn der 80^ers heenzien, in 1918 de nagedachtenis van den leermeester van Marcellus Emants, Isaäc Esser, Louis Couperus en Frans Netscher, onbeduimeld laten. Ook is de reportage omtrent Lodewijk van Deyssel niet ‘bij’. Nu belangstellenden met eenige zekerheid op een maatschappelijke hergeboorte van v. Deyssel kunnen rekenen, had het vermelding geëischt dat: van Deyssel te Haarlem toeft; zich specialiseert in aeloude Rethoryk-Kunst; alvast Pelikanist is; korten tijd gezel was in de Kamer Trou Moet Blycken, spoedig daarop door Keyzer en Factor en de overige Pelikanisten met den Meesterrang werd bedeeld. En wanneer de belangstellende Nieuwe Rotterdammer-Courantlezer terecht bij zulke nieuwsberichten op meer had gevlast, zou de aanvulling hebben kunnen luiden: v.D. begaf zich aanvang Juni 1918 uit Haarlem per Holl. IJzeren en S. Spoor naar Utrecht; woonde 3 Juni jl. de vergadering bij van het Prov. Utrechtsch Genootschap; dito dito noenmaal en avonddisch; vereerde de leden Prof. H. Markus en architect Weissman met tusschen hen plaats te nemen; had als vis-à-vis Rössing en het lid v.h. Hoog Militair Gerechtshof Mr. Thijssens; vertoonde in zijn knoopsgat de O.N. orde; reikte de hand aan een schrijver antérieur aan de éruptie van '80; concipieerde zijn muziek-‘verdieping’ halverwege Breukelen en Abcoude in de 1^ste klas heen en terug’. -

Dergelijke reportage zou in de pen van de Meester niet misplaatst zijn geweest, herdenkt men de auto van Verkade (nà de verhuizing van ‘Roeping’); de restauratie aan ‘de Witte Brug’; Royaard's Faust-studie te Wassenaar en de heeren met Russische fondsen bij het Musch-jubilee.

De onbeteekenendste nieuwtjes omtrent bevriende litteratoren of de enkel voor vakgenooten verstaanbare sous-entendus - echt bohémienwerk - worden tot de hoogte eener letterkundige belangrijkheid verheven alsof de regionen zich openden, waar Faust door zijne mystiek verklärt en ‘die Aussicht frei’ wordt. Wellicht opdat alle soorten van liefden en kamertjeszonden, van de gemeenste af tot de ongemeenste toe, in den weergaloozen glans der diamantsteden worden herslepen, verbeidend de ontzachlijke ure dat zij met den 500^sten druk, ter onsterflijke eere van het l'art-pour-l'art-beginsel worden opgedragen ‘aux mânes de Lautréamont, l'incorruptible’.

En wil de propagandist Joh. de Meester nog plezier van zijne ontelbare kunstkinderen en beschermelingen beleven, voor zoover zij het beginsel van onvervalscht sensualismus in beoefening brengen - dat de artiesten zich dan haasten, want het brein onzer letter- en woordkunstenaars zal weldra te gecompliceerd zijn geworden om nog iets leesbaars en verstaanbaars te maken dat buiten de voor sexueele therapie gevormde schoonheidskringen, bewonderaars vindt.

Onzen sexueelen therapeuten daarvan een verwijt maken zou onbillijk zijn. Verschillende ingewikkelde oorzaken hebben tot den gecompliceerden toestand hunner XXeeuwsche breinen meêgewerkt, en wie onze anarchie op maatschappelijk, zedelijk, staatkundig en godsdienstig gebied heeft zien toenemen, zal zich moeilijk een productie van kunst en letteren kunnen denken zonder die tuchtelooze teelt die eer een ronzebons-spektakel dan een fieren bloei gelijkt. Ons opgepropt geheugen, onze snelle productie (zijn wij niet allen haastige industrieele sportlui in kunst en letteren geworden?), de chaos onzer indrukken, door den stapel weke-

[p. 136]

lijksche prentenboeken en den maandelijkschen voorraad onzer ‘gedachten en gedichten’ met en zonder plaatjes, op allerlei terrein van vakkennis in onze dagbladen; onze telefonen en bioscopen; onze auto's en stoomfietsen, onze veld-, water- en luchtsport hebben een diabolische beweeglijkheid in onze hersenen en een superdiabolischen emotiehonger in onze gevoelens doen ontstaan.

Bezadigde denkers vermeenen dat onze rustige denkkracht en de frischheid van ons beeldend vermogen aan quantiteit verloren, wat onze woeste hersenwerking en de overprikkeling van onze instincten hebben gewonnen; dat deze laatsten ons denkvermogen hebben gecijnsd, waarvan wij thans - gelijk 1¼ eeuw vroeger - door anatomiseeren, philosopheeren en theologiseeren (wat in de meeste gevallen op hetzelfde neerkomt) de woeling tot bedaren willen brengen. Als verre nakomelingen van Theseus, leven wij allen in een doolhof; slechts enkelen onzer gelukt het, een Ariadnedraad te vinden. Maar ter eere van onze onmetelijk vele voormannen moet gezegd, dat de Ariadne's, die spinnen, ons niet ontbreken, maar de kracht ons faalt het weefsel te grijpen - wij tasten mis of raken verward.

Als journalist-artiest-bohémien leeft E.J. de Meester als opperste of gezaghebbendste vertegenwoordiger van het gecompliceerd denktijdperk. De therapie van het l'art-pour-l'art-beginsel brengt hij in zijne romans; de sensiviteit in zijne novellen tot uiting. Hij is representatief in hooge mate, en zijne spankracht gaat zoover dat hij, 40 jaar na de éruptie, als in de eerste dagen van Nieuwe Gids, Kroniek en Amsterdammer, vastichlyck gelooft in de onwrikbare Goden van weleer en de onfeilbaarheid hunner stelsels.

21 Juli '18.

F. SMIT KLEINE.