Den Gulden Winckel. Jaargang 15

[p. 113]

[Schrijvers over de grenzen]

Léon Frapié's ‘L'institutrice de province’^*)

MAKEN we een vergelijking tusschen La Maternelle en L'Institutrice de Province, dan vinden we, ook in den inhoud, een groot aantal punten van overeenkomst; we kunnen haast, de boeken hoofdstuk voor hoofdstuk volgende, een regelmatigen parallel trekken.

Weer is de heldin van dit boek een onderwijzeres, die wegens familieomstandigheden het ouderlijk huis heeft verlaten. Weer vindt Louise Chardon - (zoo heet Rose ditmaal), een ik zou 't willen noemen matrimonieele beschermvrouw; nù in Madame Lapointe, de goede, opgewonden, schijnbaar kwaadaardige directrice. Weer zijn mooi haar collega's getypeerd: niet zooals in La Maternelle verwaande, trotsche schepsels, maar sufidioot en bewust van hun nietswaardigheid.

Had het Parijsche meisje te lijden onder de schaamtelooze schunnigheden van Menilmontant, te Chabois staat de onderwijzeres voor nog bepaalder moeilijkheden. De suffe, oude man der directrice maakt haar zoo'n beetje het hof - zoolang haar ‘pension’ niet in orde is, logeert ze bij Madame Lapointe -; de boerenbevolking ziet natuurlijk de stadsjuffrouw met een scheel oog aan, en is elk oogenblik bereid, haar domme vooroordeelen en bekrompen conservatisme op Louise te koelen. Een gevaarlijk individu is Lefouillard, politieke dorpsgrootheid, die met een duivelsch genoegen iedereen, door laster, in het verderf tracht te storten. Goed geteekend zijn, in Louise's korte levensbeschrijving: haar zuster Marthe, hare ouders:

de moeder, burgerjuffrouw:

Madame Chardon était une Bretonne tarée de noire stupidité. Trente ans de séjour à Paris ne l'avaient pas débarrassée de certaines tournures de langue barbares, de formules campagnardes, ignares, qu'un enfant peu précoce aurait rectifiées. En vingt-cinq ans de ménage, elle n'avait pas acquis l'expérience de cuisiner un ragoût mangeable.

de vader, gewichtig kantoorbediende:

M. Chardon avait une propension naturelle à l'injustice; violent et têtu, un sot orgueil l'empêchait de reconnaître ses erreurs. Cet homme insignifiant, débonnaire, non dénué de sentiments affectueux, était persuadé que l'édifice social s'étayait sur l'autorité du père de famille et sur l'autorité du chef de bureau...

Over haarzelf halen we, in 't voorbijgaan, deze typeerende alinea aan, waaruit Léon Frapié's afkeer voor kerkelijke ceremoniën blijkt:

*) Men zie ook het artikel over Léon Frapié in 't vorig nr. van dit blad. (Red. D.G.W.).

[p. 114]

A l'école, à cause de ses manières chastes, on la nommait par moquerie: la ‘soeur de charité’ ou ‘la bonne soeur’. L'ironie réelle fut dans ce fait que, dès l'âge de treize ans, elle n'aima plus l'église. Le luxe et l'apparat qu'on y déploie choquèrent ses goûts de simplicité: les gestes du rite avaient heurté son bon sens. Elle flaira l'hypocrisie ambiante, mêlée à l'air comme l'encens; son instinct avait pressenti la malignité des dévôts.

Wat verstaat hij dan onder het ware geloof?

Et pourtant une pieuse croyance habitait en elle; en elle chantaient des hymnes de foi, d'espérance; en elle brûlait un parfum de charité. Elle possédait la Bonté, cette éternelle religion; elle la pratiquait avec ferveur, son âme s'élevait vers l'Infini Amour.

Dan volgt de episode, waarna Louise zich tot het verbeteren van de jeugd plotseling duidelijk geroepen voelt. Een oude vrouw, plaatsvervangend onderwijzeres zonder prestige, staat voor de oproerige klas: er heerscht een helsche wanorde...

Et, tout à coup, un morceau de pain atteint la remplaçante à la tête, tellement sec et bien lancé, que le sang coule sous ses cheveux...

Ze straft niet, wacht het speeluur af:

Mais, quand sonne l'heure de la petite récréation, Mme Livre, restée seule dans la classe, cherche, se baisse, ramasse le morceau de pain tombé derrière son bureau, en enlève une tache avec son grattoir et, bonté divine, son visage s'éclaire de quelque contentement. Habilement, sans éveiller l'attention, elle file dans les corridors et elle porte ce pain à son enfant, qui attend, bien sage, dans la rue, derrière la porte de l'école.

En dat is weer echt Frapié: van innig medelijden onmeedoogend pijnlijk.

Louise's levensloop begint in een onverwoestbaar blijmoedig vertrouwen. Volgt haar eerste les: beschrijving van al die verschillende kindertypen, waarvan ons ongetwijfeld Germaine Dilon het meeste trof:

Germaine Dilon, aux yeux effrayants de grandeur et de luisance, fille d'un inventeur malheureux devenu ouvrier aux Papeteries; elle avait appris à lire et à écrire en deux mois. Pour les sorties de récréation, elle s'était arrogé le droit exclusit de prendre dans un placard et d'apporter à Louise son chapeau de paille, ou son fichu de laine, selon le temps. Dans la cour, elle suivait Louise pas à pas, collée à ses jupes. Elle ne jouait jamais.

Behalve Vaupasse, den onbehoorlijken inspecteur, ontmoeten we ook den sympathieken egoist Cabans, den ouden dokter, die, van Louise's toewijding regelmatig getuige, natuurlijk verliefd (?) op haar wordt en er een vreemd systeem van liefdesdeclaratie op nahoudt: bij elk bezoek zegt hij al het mogelijke kwaad van het onderwijs, om Louise er afkeer voor in te boezemen, haar te nopen, ontslag in te dienen en haar dan zelf als echtgenoot te kunnen verzorgen. 't Helpt maar niet, en 't wordt een hopelooze seniele sleur; nooit is Louise achter zijn bedoeling gekomen... Als ‘verliefd geval’ is de dokter weer te vergelijken met Libois (‘La Maternelle’), als mensch echter is hij geheel verschillend.

Louise wordt ziek. Mooie gelegenheid voor Cabans om haar door gratis verpleging zijn genegenheid te toonen. En Louise aanvaardt die zonder achterdocht. Madame Lapointe laat haar hevig karakter zien, haar gouden hart onder het afstootend uiterlijk - zooals de held van Brulat's roman ‘La Gangue’:

... Elle (Mme Lapointe) se relevait la nuit, et montait, pieds nus, donner les gargarismes et les potions; elle appelait Louise sa fillette et attendait qu'elle fût assoupie pour la baiser au front prestement et remonter se coucher. Cela alla bien une fois, deux fois, mais à la troisième fois, Louise, qui feignait de dormir, retourna la tête vivement et, à pleines lèvres, lui rendit un baiser si chaud, que la sèche Mme Lapointe y sentit un frôlement d'âme.

Na haar herstel wordt de onderwijzeres naar een nog kleiner dorpje overgeplaatst, en dàar begint haar gemarteld bestaan. Wat een mooie, nieuwe beschrijving van de meest banaalgeworden dingen! Dàt maakt Frapié's stijl tot zulk een genot. Een nieuwe uitdrukking te geven aan zoo vaak gevoelde en uitgesproken indrukken: de melancolie van den nacht of de maan; de bruisende vreugd van de lente of het rumoer van een onweer op treffende wijze weergeven, dàt kan Willy, dàt kan Frapié. Zóo brengt hij ons b.v. in de stemming van een regenschemering:

‘La nuit s'était décidée à tomber avec la pluie et la rue vide s'attristait comme si elle avait été peuplée d'orphelins en pleurs; les portes de la maison d'école bayèrent froid comme des bouches de mort’.

Hier een kernachtige, nieuwe, doch niet gezochte visie-weergave:

‘L'emménagement terminé, l'obscurité avait complètement coiffé la campagne:... et voilà qu'elle ne retrouvait plus sa maison, tellement l'écriture de la nuit sur le ciel était serrée.

Welk een opmerker! Flaubert kon gezegd hebben, bij het vertellen van een klasse-oproertje:

‘... et toutes, le buste dressé devant la maîtresse, du premier au dernier rang, chantaient; et c'était l'émission large, confiante, de personnes qui se sentent les coudes et dont la pensée arrêtée semble ne pas aller au delà du bruit à produire.

Ziehier, wat men zou kunnen noemen Frapié's ‘profession de foi’. Hij is, zooals wij in ons eerste artikel zeiden, een door en door goed mensch; en zóó luidt, in Hst. IV, zijn philosophie:

L'homme est bon, les hommes sont méchants. Les isolés qui commettent des crimes, sont ceux chez qui l'âme des foules s'est introduite.

Wij kunnen niet nalaten, onzen lezers dit citaat onder oogen te brengen, dat zoo juist Louise's toestand samenvat. Natuurlijk is zij er 's avonds, na den roes van hard werk, het ergst aan toe.

Quelle tristesse, le soir, de manger sur le coin de la table, en compagnie de la petite lampe à essence, dans la grande cuisine glaciale dont les coins restaient obscurs! Qu'il fallait

[p. 115]

avoir envie de vivre pour manger sans appétit des aliments sans goût! Et que chantait plaintivement la bouillotte où chauffait l'eau pour laver la vaisselle (une assiette). La bouillotte chantait le silence de la maison vide, et Louise se soumettait à remuer sans bruit pour ne pas troubler le morne assoupissement des choses. Les deux casseroles de fer pendues au mur, le petit lit blanc, la malle noire, tout dormait, et Louise voyait au mur sa propre image répéter des gestes ouatés.

De luidruchtige, gevaarlijke, doch háár goedgezinde vrouw van den kruidenier, uit weer, evenals Madame Paulin, (la Maternelle), haar grove vriendelijkheid in pogingen een man voor Louise op te schommelen: ze heeft toevallig Cabans op 't oog.

‘Eh bien, ma chère demoiselle, on cherche la tranquillité, on quitte ce sale métier... Quand vous n'épouseriez qu'un homme âgé comme ce médecin qui vient vous voir, vous auriez une vie cent fois plus agréable qu' à brailler des leçons dans l'oreille de vos diablesses...

Even hooger spraken wij over de zoo nieuwe beschrijvingskunst. Wat klinkt in deze ‘nieuwe lente’ een nieuw geluid:

C'était la fin du mois de mai, le printemps avait été tiède, fondant... derrière l'école, par delà le mur de la cour, Louise avait accoutumé de contempler le sommet boisé de la côte dont le fond noir s'éclaircissait de jour en jour; elle s'imaginait voir le visage énorme de la nature débarbouillée peu à peu par le soleil. Là-haut c'était le mystère, c'était le lieu sacré d'où le printemps lui-même semblait sortir... la vie gagnait les champs qui, longuement regardés, semblaient palpiter, pleins d'éclosions... Descendaient encore des brises légères et molles, véritables fées qui posaient des feuilles le long de leur route. Mais, mon Dieu, comme c'était drôle, ces brises apportaient des chaleurs d'haleines qui frôlaient les frisettes du cou, elles glissaient des chuchotements aux oreilles, elles lançaient des éblouissements où l'on voyait des lèvres se baiser... Alors Louise était prise d'un désir fou d'embrasser des élèves, les toutes petites, blondes, à la peau fine, aux yeux bleus... L'odeur de certaines fleurs l'oppressait, la grisait de bourdonnements où elle percevait des hymnes mourantes de cloches religieuses; d'autres baumes lui imposaient une douce mélancolie hantée de souvenirs touchants et d'aspirations vers des câlineries maternelles.

* _* *

Het satirische verhaal van Marfont - een onderwijzer, een knappen jongen man, dien Louise in stilte liefheeft; - de ellende van Pierre, een schoolmeestertje met tien kinderen, vinden wij terug in Frapié's novellenbundel ‘L'Enfant Perdu’; we hopen daar, in de bespreking van dat boek, op terug te komen.

Straks vergeleken we Madame Lapointe bij den afschuwelijken held uit ‘La Gangue’. Een vollediger gelijkenis vinden we in Monsieur Doucent, een hoogstaand, fijngevoelig, doch te leelijk inspecteur, met een kleurloozen, kalen baard en een hazelip. In hem zou Louise een goeden, vriendelijken beschermer gevonden hebben, als zij niet weer in een ander dorpje was benoemd. De liefderijke feeks snauwt haar een afscheid toe.

La mère Durant embrassa Louise violemment, au point que celle-ci en garda la marque comme d'une paire de soufflets; puis, exhibant son poing robuste, la mégère apprivoisée clama son adieu: - Si ça ne marche pas, là-bas, venez me chercher, tonnerre!

Te Théragny, haar nieuwe verblijfplaats, gaat het haar vreeselijk slecht. Ook daar heeft dokter Cabans haar met zijn pessimistische liefdesverklaringen gevolgd, en werkelijk! haar huidige toestand is er naar om hem te inspireeren! Maar hoe zwaarder gedrukt, des te heviger gaat haar energie ten strijde. ‘Palma sub pondere crescit’. In hoofdstuk VI vinden wij de eigenlijke kwintessens van het verhaal:

Louise's antwoord aan den dokter moet hem tegelijk allen eerbied voor hare aan haar roeping getrouwe houding afdwingen en alle hoop voor zich ontnemen:

‘Je ne suis pas institutrice pour les municipalités ni pour mes chefs, je le suis pour les enfants... et précisément parce qu'il court tant de méchanceté sur la terre, il faut soigner les pousses nouvelles de l'humanité... Je veux bien améliorer les enfants de gens grossiers, mon amour-propre se soulèverait si je devais raccomoder leur linge... Je veux bien être mangée par les enfants du peuple, je ne saurais moucher ceux d'un maître. Je supporterai sans me plaindre les misères provenant de l'imperfection des hommes et des institutions, je me révolterais contre les tracasseries d'ordre privé.
- Mariez-vous...
- Ce n'est pas un métier... Etre épouse ne me suffirait pas, comme rôle social’.

't Gaat haar ellendig. Hoe zij zich ook uitslooft, en haar krachten aan de ontwikkeling van de domme boerenjeugd verkwist, zij wordt hoe langer hoe meer gehaat door de bekrompen bevolking. Gelukkig vertrekt zij uit Théragny. Zij heeft een betrekking gekregen te Sourdonneau; en 't is er net als te Berny. Al die kleine dorpjes lijken op elkaar... Mogen wij het even den realist-zelf laten zeggen?

C'étaient les mêmes maisons en plâtras, épaisses, grossières, sortes d'étables pour bétail humain... et c'étaient aussi les mêmes femmes aux cotillons courts, aux vastes hanches serrées par des cordons de tablier, les mêmes hommes sans fesses dans leurs pantalons trop larges; les mêmes enfants dont les faces trop bouffies ou trop plates rappelaient ou la croupe de la mère ou le derrière de pauvre homme du père.

Later komt ze in Mirvallon te land. 't Is de laatste pleisterplaats op haar lijdensweg. Ze wordt er goed onthaald, schept nieuwen moed in 't leven en in haar beroep; trekt zich de politieke kuiperijen van een zekeren Caron, ‘le Dufouillard de Mirvallon’, niet aan, en slaagt er, na jaren ingespannen arbeid, die haar gezondheid zóó ondermijnd heeft, dat zij aan bloedspuwingen is gaan lijden, eindelijk in, om met haar liefde en verstand een geheele school op te kweeken, - totdat het eindexamen haar den genadeslag geeft. Net worstelt zij met een hardnekkige keelontsteking, maar

[p. 116]

toch wil zij, om haar leerlingen in de moeielijke uren door haar tegenwoordigheid aan te moedigen, bij het examen aanwezig zijn... De vreeselijkste slag treft haar: uit haat voor de onderwijzeres wijst de jury al de leerlingen van Mirvallon af, en nu barst de opgekropte woede van de dorpelingen los! Zij strompelt, vernederd en doodziek, de straat door, onder het gebrul en gefluit, onder de beleedigingen en verwenschingen van de harde vrouwen, de dierlijke mannen en de opgestookte kinderen... Louise vlucht haar ledige klas in, beklimt de katheder...

L'institutrice délirante tendit les bras... et l'angine l'étrangla net. Le lendemain, à l'heure de l'ouverture de l'école, on trouva l'institutrice du village morte, dans son bureau, le nez dans l'encre renversée. Sur le pas de la porte des commères s'extasièrent:
- Son venin l'a étouffée.

Het lijk wordt gekleed en ongewasschen in de kist gelegd; Frapié kan niet nalaten er hard aan toe te voegen:

L'encre violette resta au bout du nez.

Vreeselijk is dat.

Een plechtige, drukbezochte begrafenis. Madame Lapointe valt bewusteloos bij het vernemen van dit onverwachte nieuws. Dokter Cabans volgt, versteend en traanloos, het lijk. Aan 't graf een macht holle redevoeringen. Op een grafsteen zit haar oudste leerling, Aline Beauclair, en schreit stilletjes. - Het boek eindigt met deze tranen van innige, onuitgesproken dankbaarheid.

* _* *

Frapié's plastische stijl leent zich uitmuntend tot realistische illustraties. De teekenaar van de ‘bête humaine’, Steinlen, en de luchtige kinderschetser Poulbot, lijken daarvoor de aangewezen personen. Inderdaad werd La Maternelle door Poulbot, en L'Institutrice de Province door Steinlen, met meesterlijke platen versierd.

En vragen wij ons nu af, waarom Louise zoo gehaat was; of die vijandschap gegrond, natuurlijk, psychologisch was? Cabans geeft ons antwoord:

Vous osez demander pourquoi l'on vous jettera toujours la pierre?... vous ne savez donc pas l'impulsion irrésistible qui fait le voyou piaffer dans le ruisseau pour éclabousser une robe blanche? On tue un crapaud, une araignée, parce qu'ils sont trop laids, il est aussi logique d'écraser un autre animal parce qu'il est trop beau. Tout ce qui sort de l'ordinaire est haïssable.

Ja, alles wat buitengewoon is, wekt den haat van de dommen op. De verstandige lacht om hem, die door dwaasheid bij de anderen afsteekt; de domme lacht om hem, die dit door een goede eigenschap doet. In zijn studie over het lachen (Le Rire), wijst Henri Bergson erop, dat het lachen de moreele kastijding is van een onsociaal gebrek; de slechten vinden goedheid een onsociaal gebrek. En wie begint met om zich te laten lachen, maakt zich weldra gehaat. Balzac leert ons, in zijn nasporingen over de oorzaak van haat, afvalligheid en ontrouw, ons nooit belachelijk te maken. (Physiologie du Mariage: L'écueil à éviter, c'est le ridicule). En Louise Chardon was niet slecht genoeg om niet bespot te worden.

MARTIN PERMYS.