Den Gulden Winckel. Jaargang 14

[p. 9]

Een moderne boekbinderij

WAS er voor een vijftiental jaren slechts sprake van een Fransche, Belgische en Engelsche boekbindkunst, thans moet eerlijkheid erkennen dat door systhematischen arbeid, artistieke ontwikkelingsmogelijkheid en kapitaalkrachtigen ondernemingsgeest Duitschland zich ook op dat gebied een belangrijke plaats heeft veroverd. Een ongewone werklust en een aanpassingsvermogen



dat geadopteerden vormen toch altijd iets eigens weet te geven, doen Duitsche binderijen èn wat uitgeversband èn wat handband betreft, soms iets bijzonders en bijzonder-goeds leveren. Maar er is beters nog: Duitsche kunstenaars hebben vormen gevonden die voor onzen tijd en voor de techniek van ons moderne boek wezenlijke beteekenis hebben. Hier ziet men werkelijke boekbinderskùnst, die, voortbouwende op kunnen en kennis van andere meesters, zich een geheel nieuwe, eigene en rijke ornamentiek heeft gevonden en die zich als een levend organisme ontwikkelt en onthult. Maar tegenòver dit alles moet men een pijnlijk erkennen formuleeren: karakterzwakheid en artistieke lichtzinnigheid voeren een groot deel van de ééns leidende, voorgaande kunsteaars tot een gemakkelijk teruggrijpen naar oude vormen en vorm-systemen, die ons begrip en onzen levensinhoud geheel vreemd zijn geworden. En waarom? Slechts om te voldoen aan een ongezonden drang van den kooper - dat is van ‘het publiek’ - naar al wat ‘antiek’ is, wat Louis XV, Empire of Biedermeier heet!

Het sterkste komt dit uit bij den band der groote oplage, bij den ‘Verlagsband’, en Emil Rudolf Weisz en vooral Walter Tieman zijn de pijnlijkste exempels van verval. Steiner-Praag is nooit een karakter geweest, maar Tieman, eens een der meest begaafde boekkunstenaars, is thans gebleken een der zwaksten te zijn tevens, en geenszins een geplaagde door het artistiek geweten. Bewijzen hiervoor zijn overtalrijk te vinden in zijn latere werken. Als voorbeeld geef ik: de nieuwe omslag van het Zeitschrift für Bücherfreunde, dat in zijn pretentieuse naäperij belachelijk is. Zie ook eens den band van de Inselalmanach 1914 en van ‘Ulrich von Hutten’ (Inselverlag). Wanneer men hiernaast zijn vroegere ontwerpen stelt: de indiapaper uitgave van Jens Peter Jacobsen der Insel, of de proeven van zijne letters bij Klingspor, ziet men klaar en duidelijk het triestige verschil. Wanneer men in Frankrijk thans nog werkt met bloemenslingertjes, met tuiltjes en gevleugelde kinderhoofdjes dan kan men, als men nu wil, daarin een soort van eerbiedige trouw aan een schoon en levend verleden zien. Maar in Duitschland! Neen - ik herhaal - hier is overal - en ook op het gebied der boekbandkunst - geestelijk verval.

En wij kunnen ten slotte tevreden zijn dat in Holland de kunstnijverheidbeweging beperkt bleef tot zeer kleinen kring. Daardoor kunnen onze beste kunstenaars ook sterk, karaktervast en onverschrokken principieel zijn. Het is alleen te vreezen dat daaraan een einde zal komen door het drijven van enkele minder trotsche elementen, die komen willen tot het oprichten van een Nederlandschen Werkbond. Naar het voorbeeld en het model van den Duitschen Werkbond. En dat juist nú, nu meer en meer klaar aan den dag komt, dat de Duitsche werkbond niet geworden is, wat men ervan verwachtte. En zoo gaat het met dergelijke omvangrijke kunstgemeenschappen altijd. Ze zijn immer een teleurstelling voor de beteren, omdat men de lauwe, halve en onop-

[p. 10]

rechte broeders op den duur niet vermijden kan. Maar daarneven is in den opzet van den werkbond een principiëele fout. Het doel der vereeniging is ‘die Durchgeistigung der Arbeit’. Mooi doel. Maar het middel: contact tusschen kunstenaar en fabrikant is van schadelijke werking gebleken. Het is ten slotte, altijd en overal, voor ernstige, bewust-strevende kunstenaars onmogelijk, om op den duur met fabrikanten, dat zijn ondernemers die in de allereerste plaats te zorgen hebben voor eigen of aandeelhoudersportemonnaie,



samen te werken zonder voortdurend concessies te doen en te leven van compromis.

En elke concessie is een verlies voor den kunstenaar. - Het is daarom ook zeer eigenaardig om te zien dat de handbindkunst op veel hooger artistiek niveau is gebleven dan de geïndustrialiseerde grootboekbinderij die uitgeversbanden maakt bestemd voor het wijde burgerlijke publiek, Jan-en-alleman, het groote element-ten-kwade. Dat de uiterst goedkoope uitgeversband in materiaal en bewerkingswijze van den handband verschilt behoeft geen betoog; maar ook het ontwerp, de keuze, het kunstenaarswerk, is van ander, minder gehalte dan dat van den handband. Aan de eene zijde machinaal imiteeren van oud-Fransche handbanden, pijnlijke illogiek, aan den anderen kant meest zeer eigene en zeer kunstvolle vormen en samenstellingen. Zie de latere banden van de uitgevers Georg Müller en S. Fischer en van het Insel-verlag. Het is een lustige diefstal van bloeiende randjes, lyrische vignetjes en idyllische lettertjes. En zie dan daarneven het degelijk, doordacht en doorleefd werk van een man als Holzhey. - Het is een vraag, of rijk ornament, of ornament in het algemeen, en onze begeerte naar eenvoud en constructieve klaarheid zich te samen verdragen? Hoezeer ik hieraan ook twijfel, moet ik toch erkennen dat een band als de hierbij reproduceerde ‘Hafis’ een kostelijk stuk werk is in zijn rijkdom van origineele vormen, in zijn gekozen samenstemmen van kleur en goud en in zijn doordacht aanpassen van het ornament aan den aard der bewerking, - Deze Holzhey is, met den Oostenrijker P.A. Demeter, huiskunstenaar van de Leipziger binderij Hübel en Denck, de boekbindersfirma die op de Bugra het smaakvolst en royaalst voor den dag is gekomen. Door den Leipzigschen architect Paul Würzler-Klopsch liet zij een vertrek ontwerpen, dat van een gewaagde, pikante en toch zeer kunstvolle kleurwerking werd: glanzig-paars en groen tegenover zeer hel, licht cerise-rood. In twee boekenkasten stond de groote verscheidenheid machinale banden en in vitrines waren waardevolle handbanden neergelegd. Als kapitaal stuk: de 14-regelige Gutenbergbijbel in de Inselreproductie, in roodmarokkijn band met gestyleerde goudstempelen emailplaatversiering van Demeter. Van denzelfden: eenvoudiger opgave en daardoor rustiger en schooner resultaat, een wit pigskin band met goud-en-rood pauwveer-motief voor Blei's Puderquaste. - Holzhey is strenger stylist, zonder fantaisie in te boeten. Er is van hem een Verlaine ‘Romances sans Paroles’ in een band die prachtig werkt in zijn samenstelling van diep paarsblauw en kanariegeel gevoegd in een sierlijk en geëigend ornament. - Lederintarsia vereischt een geschoolde en zekere techniek. Holzhey ontwierp een tweetal doorloopende motieven die door den handwerkmeester Vahle met volmaakte kennis werden uitgevoerd: Baudelaire's ‘Fleurs du Mal’ (ed. Zilverdistel) en Wilde's ‘De Profundis’, de eerste met een orchideeënvorm, de andere met tulpen; beiden van een ongemeen edele, gedempte kleurenwerking. Maar ... naast deze proeven en bewijzen van talent en kunde der medewerkers stelt Hübel en Denck nog te vele andere voorbeelden van knappe techniek èn slechte versiering ten toon. Zulke vergrijpen tegen de eerste beginselen der moderne ornamentiek mogen echter niet geheel aan Demeter en Holzhey geweten worden, veel meer aan hun funest verbond

[p. 11]

met een industrieele firma, die - wat ook weer geen schande is - de meest onwaarschijnlijke cliënten moet kunnen bedienen naar hùnne wenschen. Aan dit voorbeeld ziet men dus wel duidelijk het groote bezwaar verbonden aan te ìnnig samengaan van kunstenaar en industrieele onderneming. - Voor mij blijft het tot nu toe nog een vraag wàt zwaarder weegt: het goed dat de kunstenaar de industrie of het kwaad dat de industrie den kunstenaar doet.

J.G.