Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Koffiehuis-letterkunde

I Café Merkur

CAFÉ Merkur te Leipzig is in een poover hoekhuis met den ingang juist op dien hoek, en met een lang smal zaaltje aan beide straten. De lucht is er duf om in te ademen; er hangt altijd een vage geur van verslag en bier en oude asch. Op den viezen plankenvloer staan wat kleine ronde en grootere vierkante tafeltjes met marmeren blad en daarbij ongemakkelijke, afgebruikte Weenerstoelen. Er zijn enkele banken tegen den wand met verschoten roodpluche overtrek als in een verouderde eerste-classe-coupé. In het linksche zaaltje zitten onschuldige en onschadelijke Saksische staatsburgers bijeen, die, procuratiehouders en ambtenaren, hun vredigen werkdag vredig besluiten met een potje skat of een spelletje trictrac. In het rechtsche lokaal zitten de ‘intellectueelen’ van Leipzig. - Aan den wand hangen daar de couranten en tijdschriften, in alle talen en van alle richtingen geduldig naast elkaar. Maar kenmerkend is het voor de bezoekers dat revolutionaire en joodsche organen, dat ‘Vörwarts’ en ‘Berliner Tageblatt’ meer gelezen worden dan de ‘Kreuzzeitung’ en de ‘Hammer’. - Tegen elven zit er, breed op zijn stoel, Franz Werfel de dagbladen na te zoeken naar opstellen waarin een vervoerd essayist zijn werk geestdriftig looft en het boven of naast dat van Verhaeren stelt, als van den grootsten Duitschen dichter na Dehmel, van den hartstochtelijken levensvereerder, van den meester van het nieuwe Pathos. Dat is de toon waarover men over hem thans bijna zonder uitzondering schrijft, en er gaat zelden een avond voorbij dat hij niet in dit of dat drukwerk iets van dien aard over zich zelve en zijn werk weet te vinden. Na met stil en aandachtig plezier den lof genoten te hebben, doet het zijn ijdelheid goed bóven zulken lof verheven te zijn, en noemt hij den criticus een stomme sul, een imbeciel.

Franz Werfel draagt een zeer-verwilderd kindergezichtje boven zijn ontijdige corpulentie. Hij speelt dan ook, afwisselend, de rol van wonderkind en van gevestigde reputatie. - Zijn conversatie zou van een goedmoedige onbeduidendheid kunnen zijn indien hij ze niet onverdraaglijk maakte door met eenige regelmatigheid diepzinnige aphorismen of brutaaluitziende paradoxen te plaatsen welker vermeende ‘uitwerking’ hij dan weer door zijn vetten en voldanen glimlach tracht te neutraliseeren. Daarna strijkt hij met zijn nattig-gezwollen handje door zijn krullerige lokjes, die dan grillig door elkaar over zijn laag voorhoofd gestreken worden en er belangrijk toe bijdragen zijn gezicht een uitdrukking van agressieve domheid te geven, een expressie die ten slotte geenszins in tegenspraak is met zijn onafgemaakte volzinnen, door een vaag handgebaar voltooid, achter welker droomerige nietszeggendheid hij zoo gaarne een diepe gedachte zou doen vermoeden. - Zijn aandacht wordt eerst waarlijk gespannen indien de zelfkant der literatuur, niet zonder calomnie, geschilderd wordt, en wanneer uur en stemming tot galante confidentie leiden. Geboren journalist - in den meest onbescheiden zin des woords - wordt zijn massa het zeerste bewogen door redactiekameren alcoofgeheimen. - Een oogenblik heb ik gedacht dat Werfel toch méér in zich had dan zijn platte omgang en zijne ijle conversatie zouden doen vermoeden. Het was toen ik hem bij Cassirer in Berlijn eigen werk hoorde voorlezen. Klein, dik en onoogelijk stond hij op zijn podiumpje; maar hij begon te lezen met een onverwachte uitzetting van stemgeluid, en dan: een heftig aanzetten van woorden en woordenreeksen, met een uithijgen van stijgingen, met een beweging, die waarlijk wel meevoerde en gevangen hield. Hoe kort maar! En hoe klaar werd het toen inééns, dat al dat steunen en schreien, dat smartelijk rekken van vage woorden en dat plotseling uitstooten van een onverwachte vreugde, dat al deze klanken en al die gebaren zoo pijnlijk ijdel waren, zoo noodeloos en zonder zin. Tooneelspel. Hopeloos tooneelspel. En dit spel was toch nog niet in staat ons op den duur poëtische waarden voor te zwendelen. Zijn voordracht is als zijn vers. Eén moment bedriegelijk meevoerende... dan komt het inzicht in het valsche, leege, larmoyante pathos der ijdelheid... Toen werd hij belachelijk, de voordrager, met zijn roode ronde hoofdje, met zijn klaffe krulhaartjens en zijn ongemakkelijke gebaren van vruchteloos overtuigen-willen. Het succes was groot. Zooals te verwachten was van een publiek gerecruteerd uit het Café des Westens en

[p. 182]

het ‘intellectueele’ jodendom van Berlijn. Het was het luidruchtig beamen van de velen, die zich zèlven, grooter en heviger, in de vermeende gevoelskracht en het bedriegelijk assimilatievermogen van Werfel terug vinden.

Werfel maakt, met zijn 23 jaren, school. Om hem groepeeren zich de bewonderaars en de navolgers! Habitué van Café Merkur is, naast Franz Werfel, Walter Hasenclever, een fijne figuur. Zijn scherp gesneden, intelligent muizengezicht met donker uitzien vertrekt voortdurend schokkend van rustlooze nervositeit. Hij spreekt soms, snel, over zijn woorden struikelend, met zachte stem eenvoudige dingen. Hij zegt alles, de meest alledaagsche mededeelingen, met gedempte, vragende stem, als schaamde hij zich ze uit te spreken. Hij rookt sigaret na sigaret, en laat zich aarzelend, stotterend, maar met een zeer-bepaalde overtuiging, uit over kúnst. Soms is hij een talentvol vers-schrijver met een allerbeperktsten gevoelskring, waarin het erotische, naïef, een grootste plaats inneemt, en dat erotische, onwezenlijk aan zijn natuur, tot perversie gedreven. In Leipzig heb ik hem eens zijn drama ‘Der Sohn’ hooren voorlezen. Ook daarbij trof mij een toon van overtuiging, een klank van echtheid, waarmede hij deze kinderlijke niaiserie voordroeg. Ook bij hem aldoor dat spelen met woorden, woorden; maar deze woorden op zich zelf hebben een nobeler klank. Men gevoelt en vermoedt bij hem een fond van gemoedsechtheid en een zekere wezensverfijning. - Dan komen ‘de mindere goden’! Paul Cronheim bezit - ondanks dat de onderlinge verheerlijking hier epidemisch is en ook hem niet gespaard heeft - op zijn tijd een rustige zelfbeperking en een verhelderend indringingsvermogen die hem een Werfel kan benijden! Hij is met zijn vroolijk, slim en guitig gezicht de ‘gewoonste’, de minst geëxalteerde der letterkundige bentgenooten te Leipzig. En daardoor de oprechtste en menschelijkste. Zijn bewonderingen zijn warm en oprechtgemeend. Zijn gesprek is luchtig en normaal of niet zonder gloed en opgetogenheid. - Zeker is het dat zijn wisselende en wat zwevende smaak langzaamaan een vaste, een onwankelbare basis zal gaan vinden in zijn liefde voor Verwey en zijn vertrouwensvolle overgave aan diens werk, dat hij met onmiskenbaar talent en een verrassend aanpassingsvermogen in het Duitsch vertaalt. En zeker is het óók dat hij, vertrouweling van de stem dezer poëzie, een steeds meer en meer verbreedenden afstand zal gaan bespeuren tusschen zichzelve en de Werfels en Hasenclevers en hun ‘schoonheid’. Op zijn vorming heeft grooten en gunstigen invloed gehad Franco Marano, een der beminnelijkste menschen, een der fijnste en bewegelijkste geesten, in dit milieu verdwaald.

Hij is kenmerkend mager. Bij zulk een nerveuse rapheid van beweging, bij zulk een tintelend vernuft past gezetheid allerminst. Hij heeft krasse en scherpe gelaatstrekken zonder éénige weekheid. Typisch italiaansch is aan hem alleen zijn blik, die, fluweelig en donker, soms helder, guitig en bekoorlijk, soms gloedvol en troebel is. Hij is het type van een verzorgden lettré. Zijn belezenheid is omvangrijk en van kostelijk gehalte, zijn smaak is bevestigd en verfijnd, zijn oordeel is zuiver en persoonlijk. Een scherpzinnig criticus bij tijd en wijle, heeft hij de deugd der koppigste vasthoudendheid aan wat nu eenmaal zijn liefde heeft. Ontvankelijk voor alles wat binnen zijn persoonlijkheid een geëigende plaats vinden kan, mist hij ten eenemale het snobisme dat het nieuwe aanvaardt omdat het nieuw is, het uitzonderlijke omdat het uitzondering is.

Kurt Pinthus, Karl Blank, Otto Beuck, Wilhelm Haas, Ulrich Steindorf zijn verder min of meer vaste gasten naast vele acteurs. Pintbus is gekenmerkt door het woord belachelijk, met zijn uil-in-doods-nood-gezicht, zijn beduidenislooze drukte en zijn onmachtige conversatie. Wilhelm Haas met zijn zinlooze, onverwerkte belezenheid, zijn oordeelslooze verwardheid, zijn pedanterie en zijn eigenwijsheid - fel adept van Werfel, Tschèch bij Tschèch - en hij, zijn vreemde fladderaars naast den doodkalmen, degelijken, deugdelijken Beuck, die, veelweter, ook goedweter is. Filosoof en literator heeft hij met zijn Gogoluitgave (compl. in acht deelen bij Georg Müller) een monument voor een der beste geesten en sterkste kunstenaars van zijn volk in Duitschland opgericht.

Het is merkwaardig hoe slechten invloed het bohême-caféleven op kunstenaars heeft die, mogen zij al min of meer talentvol zijn, karaktervastheid en houding missen. In die broeierige atmosfeer van zelfverheerlijking en mutueele adoratie, handhaaft de zwakkere zich bezwaarlijk. De toon van onware kunstzinnigheid, de opgezweepte kracht van onwaar gevoel en de valsche intelligentie zijn giften voor het gemoed.

OTTO P. REYS.

Stuttgart, Sept. '14.