Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Over parodieën

ONS lezend publiek weet, dunkt me, over 't algemeen nog niet recht, wat een parodie eigenlijk is, of althans, wezen kan. Het denkt bij den naam te veel aan een grove belachelijk-making, een bespotting door overdrijving, gelijkstaande met de actie van een kwajongen die, achter een kreupele aanloopend, diens stap liefst nog verergerd namaakt. De kreupele heeft beenen die ongelijk van lengte zijn, de bespotter kan hetzelfde effect alleen bereiken door zich aan één kant door te laten zakken. Hij doet dus niet hetzelfde als de mank gaande, maar bereikt op organisch geheel andere wijze het zelfde effect; en vergroot dit nog. Zijn nabootsing is dus een nabootsing van het uiterlijke, van een oppervlakkige eigenaardigheid, en hierin ligt, dunkt mij, het wezen van de slechte en grove parodie, in tegenstelling met de goede en fijnere. De goede parodie toch doet bijna het zelfde als het model, doch bereikt een ander effect!

De goede parodie, die in haar innerlijk wezen ‘kunst’ kan zijn, zoekt niet de effecten, die haar model of slachtoffer teweeg brengt. Zij tracht ook motieven op te sporen, waarom naar die effecten gezocht werd; zij tracht te begrijpen waarom die effecten worden genoten en bewonderd. Het is dus het karakter, ja de ziel waarnaar de parodist moet zoeken, het karakter en de ziel van deze bijzondere gestalte der menschelijke dwaasheid, onoprechtheid en zelfbedrog. Het is daarom dat mij het parodieeren van een litterair werk dat in wezen mooi, want oprecht en zuiver is, vaak een uiterst moeilijk werk is toegeschenen, waarbij voorzichtigheid en smaak op een zware proef worden gesteld. Men kan alles in het dwaze trekken door bespotting, maar dit is clownswerk dat door gebrek aan stof inhoudloos moet worden. Wordt echter door het parodiëeren de tegenstelling tusschen schijn-gevoel en waar gevoel, schijnvernuft en waar vernuft aangetoond en verscherpt, dan heeft de parodie nog een andere waarde dan dat zij de zwakheden van een bepaalde schriftuur, of van een bepaalde soort lectuur blootlegt: dan draagt zij bij tot den humor des levens!

Ons volk heeft zichzelf in vele en bittere uitlatingen van de beste zijner zonen, herhaaldelijk een gebrek aan humor verweten; doch ten onrechte! Het is niet ons volk in zijn geheel dat humorloos is, doch slechts een gedeelte, een zelfgenoegzame en zelfbewonderende kern! Zelfgenoegzaamheid en zelfbewondering zijn het die den lach tot een stroeve, schaamachtige en wrange uiting maken, er de glorie en de verfrisschende zelfvergetelheid aan ontnemend, die hem tot een argelooze en natuurlijke levensdaad verheffen. Er zijn menschen die niet lachen kunnen, doch alleen iets of iemand uitlachen; zij zijn het die alleen maar dien jongen begrijpen welke den manke in zijn ongelijken gang nabootst, doch niet hem, die zich met een glimlach verplaatst in den gedachtengang van den dwaas en den arme van geest, en de deugden die vaak tot gebreken uitgewassen zijn, erkent als hij ze ontmoet.

Het is overigens een kenmerk van de fijnere parodie, dat ze als onmerkbaar zich meer en meer pleegt te plaatsen naast, zelfs boven haar voorbeeld, en zelf scheppend wordt. Dat prachtige boekje ‘The Sentimental Journey’ van Sterne is als bespotting van sentimenteele litteratuur begonnen en werd allengs als ongemerkt, zelf een kleinood van humorvol sentiment! Er is in den toon van zelfs het onzinnigste stuk cacografie een kern van echtheid, er zit een persoonlijkheid of een type achter die zóó schrijft als hij zich laat gaan, en vooral, er is een categorie, een uitgebreide categorie van menschen, die zich zóó het liefst hoort toespreken, wier fantasie, wier logica, wier gevoel, ja schoonheidsgevoel aldus, op deze machinale en onzuivere en leelijke wijze, worden bediend en voldaan! Het ware een grofheid, bijna even groot als die, welke in uiterlijke nabootsing alleen het komische zoekt, deze fieden te vernederen voor hen, die andere feilen en een anderen

[p. 115]

wansmaak hebben dan zij, en dus een ganschelijk satirieken en caricaturalen stempel te drukken op de parodie. De parodie, als alle kunst van psychologische neigingen, wil aantoonen en doen begrijpen, en bespot zij, dan neemt zij door dat begrijpen zich zelf mede op in haar lach, want elk begrijpen is een benaderen, en een ... zich terloops vereenzelvigen met het bestudeerde.

De fijnere parodieën zijn dus deze, welke het best den toon van het model volgen; het is geen kwestie van meer of mindere geestigheid alleen, maar van meer of mindere menschenkennis, meer of minderen zin voor stijl en harmonie, meer of minder instinct voor diagnose. Het is te eer zaak, de parodie, (hier in Holland zoo schaarsch bestaande), op een hoog peil te houden, omdat ten slotte aan verreweg de meeste litteraire of onlitteraire dwaasheden en excessen, waarmede een kinderlijke menschheid zich pleegt bezig te houden, een zekere mate van naïeveteit ten grondslag ligt. Alle bewustheid, alle critiek bevindt zich tegenover die bijzondere soort van naïeveteit, welke zij doorziet, in een bevoorrechte en zeer sterke positie, en een misbruik maken van die positie is ten slotte een lafheid. De eerste de beste stroefwerkende calkeer-machine van onzen tijd kan gemakkelijk smalen op de naïeveteit der romantiek, op haar plichtmatig optimisme en haar overschatting van het individu, maar dit is iemands kracht meten naar zijn zwakheid.

Een boek als Robinson Crusoe heeft natuurlijk, doordat het zoo bekend, maar ook omdat het zoo naïef is, meermalen tot onderwerp van een persifflage gediend. Ook in Punch, waar een niet onaardig satiriek geschriftje, in een der eerste jaargangen, den titel droeg van ‘Miss Robinson Crusoe’. Miss Robinson Crusoe vindt leven op het onbewoonde eiland vooral zoo pijnlijk, omdat het haar tot stilzwijgendheid noopt; zij vischt met een trouwring, redt met levensgevaar een spiegel van het schip, dien zij evenwel in den steek moet laten; als hij later aanspoelt is het alleen de lijst, en dat is de wreedste slag die haar nog trof. Zij houdt een kalender, maar smokkelt geducht met de dagen aan te teekenen, enz. Een satire op de vrouw dus, waarvoor het verhaal van Defoe slechts als schema dienst deed. Geen eigenlijke parodie, want in een parodie is het model zelf altijd tevens het voorwerp van de scherts. Wèl een parodie, maar een zeer grove, vol smalende nabootsing, Seitenhiebe, uit den toon vallende woordspelingen en onbillijke ridiculiseering van het onderwerp is de ‘Real Robinson Crusoe’ van F.C. Burnand, welke den held als een boef van de ergste soort voorstelt en de naïeveteit van het boek zelf met grove knuisten bewerkt. Deze zelfde Burnand heeft echter, vreemd genoeg, in Punch een uitmuntende parodie geleverd op Ouida's boeken. ‘Strapmore’ door ‘Weeder’ heet dit zotte verhaal, dat door Linley Sambourne prachtig geïllustreerd is. Daarin zijn kostelijke amoureuse gesprekken en allerlei groteske intrige. Lady Regula Baddun (‘a bad one’, een kwaje!) is er de booze geest, een demonisch schoone vrouw, Strapmore een soort van uebermensch-fat. Lady Regula werpt een jongmensch een blik toe die zijn haar doet ... krullen; als men in haar paleis schelt, komen er vier reusachtige lakeien in pompeuze nacht-livrei, die een brief naar my lady's slaapkamer brengen, in optocht, twee voorop met enorme kandelaars. Het dwaast evenwel is de bespotting van de weelde, de burgerlijke voorstelling van overdaad en verspilling en de quasi-élegante conversatie in Ouida's boeken. Strapmore werpt in een met rozen bekransten zilveren bokaal champagne, Bourgogne, Moezel en Hock door elkaar. Hij is verliefd op Lady Regula, vouwt die schoone op en strijkt haar weer glad in zijn omhelzing, en het paar viert zulke rumoerige orgieën in haar boudoir dat boven de slaapkamer van haar echtgenoot is gelegen, dat deze, de oude lord Nuffinmore (nothing more), op een stoel klimt en tegen de zoldering stompt met een pook om tot stilte te manen.

Waarom is deze parodie zoo goed? Omdat ze de specifieke soort van excessieve verbeelding, van naïeveteit ook, in Ouida raak aanvat en overtroeft, en tegelijker tijd ook haar verdienstelijke eigenschap, het vernuft en de kleurigheid, in zich opneemt. Ze is niet slechts een smalende grijns, zooals een elk dien lachen kan, ze is in zekeren zin een verbetering van het model, naar het ironische toe. Zij ridiculiseert het punt van uitgang, nog meer dan het resultaat.

In dat opzicht zijn eenige van de parodieën te noemen, die Thackeray onder den titel ‘Mr. Punch's Prize Novels’ (in de uitgaaf van zijn werken Novels by Eminent Hands) heeft geschreven. Het was oorspronkelijk de bedoeling dat deze serie Thackeray zelf en Dickens zou omvatten, maar van dit plan schijnt men te hebben afgezien. Dickens, vreesde men, zou zoo iets niet goed opnemen. De Amerikaan Bret Harte, die zich aan zulke consideraties minder te storen had, heeft bij zijn Condensed Novels wèl een Dickens-parodie opgenomen, die evenwel lang niet zijn beste is. Curieus is dat Thackeray en Bret Harte (ik vermoed dat de Amerikaansche schrijver niets van Thackeray's voorgangerschap in deze afwist) niet minder dan viermaal hetzelfde object hebben uitgekozen: beiden hebben parodieën geleverd van Bulwer, Disraeli, Charles Lever en Fennimore Cooper. Er kan natuurlijk geen twijfel bestaan, of Thackeray is als schrijver in alle opzichten de meerdere van

[p. 116]

Bret Harte; toch zijn de genoemde persifflages bij den laatste volstrekt niet minder in waarde. Thackeray is de betere stylist, maar als in alles is hij ook hier moralist, misschien wel te zeer. De parodie van Bulwer, die Bret Harte schreef, is misschien nog zuiverder, omdat ze, met slechts zeer weinig, den humbug aantoont van de cynisch aristocratische pose der intellectueele heroën van dien gevierden auteur. Thackeray heeft meer middelen daartoe noodig; in zijn ‘George de Barnwell’ velt hij vonnis zoowel over den Uebermensch-misdadiger als over den bel-esprit, die Bulwer's helden in zich vereenigen; daarenboven is zijn stijlnavolging schitterend. Het eerste hoofdstuk is waarlijk subliem. Bovendien brengen Thackeray's parodieën de charme van zijn geestige prentjes mee. Disraeli moet de parodie (ook uitstekend geïllustreerd) Codlingsby hoogst kwalijk hebben genomen; zij is dan ook door het pocherige, pronkerige en reclameachtige heen. De goedmoedige bluf in Charles Lever is door Thackeray en Harte beide met goedmoedigheid behandeld. Het eerste hoofdstuk van de Cooper-parodie is bij Thackeray prachtig, het tweede veel minder; bij Harte is het gansche verhaal niet zeer treffend. Thackeray heeft met zijn ‘Barbazure’, waarvan de historie op Ivanhoe en op The Bride of Lammermoor gelijkt, Walter Scott niet bedoeld, doch één zijner navolgers, James; zeker is het dat de meester van den historischen roman een edeler object ware geweest. Tot het beste wat in dit genre geschreven is, behoort Bret Harte's ‘Miss Mix’ waarin de opgewondenheid en het hysterische van ‘Jane Eyre’ prachtig zijn blootgelegd.

De laatste parodie waarover ik hier spreken zal is een vrij nieuwe: ‘Emma oder das geheimnisvolle Dienstmädchen’ van Julius Stinde. Ik heb deze parodie voor het laatst bewaard omdat ze zeer schitterend is, maar tevens veel minder kunstvol dan ze had kunnen zijn. Ze toont zeer sterk het gevaar aan, waaraan een auteur zich blootstelt, wanneer het geestig en amusant zijn hem meer waard is dan het waar zijn, ook in het ironische. Om amusant te zijn, heeft Stinde, wiens parodie zeer lang is en eigenlijk het gansche onderwerp van den sensatieroman ineens uitput, zichzelf geen moeite en den lezer geen kluchtigen inval bespaard.

Den toon en het gebied van den keukenmeidenroman elk oogenblik verlatende, en zich heel niet storend aan de grenzen der sfeer, levert hij een somtijds zeer rake, en niet zelden zeer komische hekeling van het moderne Berlijn: de reclame-zucht der tijden, de politieke en tooneeltoestanden, de prikkelzucht van het uitgaand publiek, de wonderen der mechaniek, de kunstfeuilletons, de kunst-aan-het-kind-beweging, de gedenkteekenen, de reformkleeding, de kleine Cohn zelfs, alles krijgt zijn beurt in wilde orde. Hij schroomt niet uit de rol te vallen, snedig te worden waar althans schijnbare botheid karakteristiek is voor het model dat hij te volgen heeft, en cursiveert om de drie woorden alle paradoxale en sarcastische commentaren die hem in het hoofd komen. Het is volkomen geoorloofd, aldus een vermakelijk ratjetoe van een boek te maken, maar dit boek is dan niet alleen geen parodie op een keukenmeidenroman, het is iets minders dan dat, omdat het geen karakter, geen houding heeft. De ironie is verlaten voor satire; maar de ironie is iets hoogers, omdat zij haar object eerst in zich opneemt, om er zich boven te verheffen, terwijl de satire van ter zijde projectielen werpt.

In ‘Emma’ hebben we dus een parodie, die zich zelf te zeer verloochent, die verraadt dat men niet te geestig en vooral niet te schrander en van alle markten thuis moet willen zijn, doch in de eerste plaats getrouw aan de groote lijnen van zijn eigen project. Stijl, smaak en zelfbeheersching zijn in het komische al zoo zeer van noode als in andere kunst, en het gemis daaraan is noodlottig voor zoovele talenten. Want dit boek ‘Emma’ zal velen ergeren, vermoeien en zelfs vervelen, juist door het gemis aan éénheid van houding. En zie eens, wat er toch aan kostelijk ironisch' in bedacht is! De koetsier, een vermomd Jezuïet, die onverwachts, in antwoord op een beleefde vraag, zijn linkerlaars uittrekt om er de onderkaak van graaf Smolpolsky mee weg te slaan, - de slang die der heldin een killen kus geeft, - de sultan, die bij vlagen een wellustig gebrul aanheft, waarnaar de geheele harem angstig luistert, - de slaaf die op des tyrans bevel zichzelf zonder bedenken de hersens inslaat, - de brave van diefstal van diamanten verdachte, die zooveel wonderolie slikt, dat hij skeletmensch wordt, - de man die om zijn zinnen af te koelen vastgeplakt moet zitten op een cactus, - de edele gems die levensredder wordt door een prop stroo uit iemands mond te trekken, - de inbrekerschef die zich van zijn complices ontdoet door hen hypnotisch te suggereeren dat ze een inbraak moeten doen, op een uur waarop ze in een voortvliegenden sneltrein zitten, zoodat ze uit het raampje stappen en dood vallen, ... dit alles zijn vondsten die zeer burlesk zijn, en tevens geheel in den toon van den colportageroman en zijn wonderbaarlijkheden. Zoo is Stinde's roman tegelijk een voorbeeld ter navolging en een tot waarschuwing, want de parodie verliest door de overdaad aan ontoepasselijke en buiten het karakter vallende grappen, het recht op den naam van kunst. De parodieschrijver moet meer willen zijn, zijn genre tot iets hoogers op willen voeren dan

[p. 117]

de uitvinders der quiproquo's en brutale situaties van het Fransche kluchtspel; hij moet typeeren, en nog eens typeeren, en dan liefst niet slechts uiterlijke dingen, maar ook innerlijke. Om het even of hij met hygiënische bedoelingen rondloopt, de diagnose van het geval moet hij telkenmale weten te stellen. Dit is zijn eenige, groote kans om meer dan een clown te zijn en meer te geven dan amusementskunst. Of hij den tragen Hollandschen lezer voor zich inneemt zal dan voornamelijk daarvan afhangen, of deze zich zal laten overrompelen in zijn veste van zelfgenoegzaamheid; maar de schrijver zal althans geen enkele concessie hebben gedaan aan de vlegelachtige laatdunkendheid der halfbeschaafden, wier lach die van zelfverheffing en niet begrijpen is.

CORNELIS VETH.