Den Gulden Winckel. Jaargang 13

[Idee en Leven]

Kantteekeningen bij de Literatuur van den Dag.

Dorpslucht, door Stijn Streuvels. Eerste Deel. - (Amsterdam, L.J. Veen).
Uit Stijn Streuvels' Werken. Gevoel en Leven, 2 dln. Natuur, 1 deel - (Amsterdam, L.J. Veen).

INDIEN mij werd opgedragen om aan een landgenoot, die, laat ons zeggen door een langjarig verblijf onder de Hottentotten, onkundig was gebleven van onze literatuur der laatste decenniën, zoo vlug en zoo volledig mogelijk een indruk te geven van de schrijversfiguur Streuvels - zoo geloof ik niet dat ik - staande voor mijn boekenkast en trommelend met mijn vingers langs de vele Streuvels-ruggen, al zoekend naar het boek dat mij mijn taak het best zou helpen volbrengen - het representatieve boek dus - er ‘Dorpslucht’ zou uitnemen. Eer meen ik dat mijn aarzelende vingers ten langen leste zouden grijpen naar de bundels ‘Zonnetij’ en ‘Zomerland’, met dat prachtige Oogst-epos, die tintelende schetsen uit den jongenstijd; misschien ook naar ‘Langs de Wegen’, dat in zijn strakke soberheid zoo atmosferisch verhaal van lijden op het land; of zelfs wellicht naar die aardige echt-Vlaamsche Duimpjes-uitgave van ‘Lenteleven’, met die idyllisch-teêre en aandoenlijke geschiedenis van 't communikantje Horieneke. Of... neen, veel waarschijnlijker is het, dat mijn hand zich niet eens zoo ver strekken zou, nu zij immers door de goede zorgen van Priester Joz. Geurts en den uitgever L.J. Veen vlakbij een bloemlezing ten haren dienste heeft, die 't talent van onzen grooten Vlaming aan alle zijden kostelijk belicht. ‘Aan de Vlaamsche Jeugd’ draagt Priester Geurts deze bloemlezing op, die in drie flinke deelen ‘aanschouwelijk voor ons optoovert Vlaamsche landschappen, Vlaamsche menschen en inzonderheid Vlaamsche kinderen’.

Ja, die Vlaamsche jongens en meisjes - wie geeft ze zoo als Streuvels! - lees al dadelijk dat ‘Morgenstond in de kinderkamer’, dan de beschrijving van 't Ekstersrooven, het Visschenvangen, van het rijk gevoel van Arie de Koeier voor zijn steenen nachtegaal, gekregen van den oom ver over zee. Maar ook, hoe fijn en toch met welk een groote, klassieke lijnen weet hij ons het eigenaardig-bekorende van al de oude Vlaamsche volksgebruiken plastisch voor oogen te brengen in fragmenten als Sinte-Klaas, De drie Koningen, Kerstnachtmis, Bedevaart enz. En welk een portret-schilder toont hij zich, 't zij hij Meetje Moeie conterfeitselt of den peerdenknecht of bakker Jantje Verdure.

En nu heb ik uit den tweeden en derden bundel (den derden bundel met de breed-geborstelde natuur-schilderingen) nog niets vermeld!

Een weinig ontstemmend werkt misschien even de indeeling van den verzamelaar, die wat dorsystematisch aandoet; maar afbreuk aan uw totaalindruk doet deze kleinigheid toch zeer stellig niet. Wie Streuvels nog niet of zeer onvolledig bezit, schaffe zich deze bundels aan, en hij heeft zich een bron geopend van steeds versch oplevend genot.

_* * _*

Ik zeide boven, dat ik mijn vriend uit 't land der Hottentotten niet bij voorkeur het eerst aan 't lezen zou zetten van ‘Dorpslucht’, Streuvels' nieuwen roman. En ik moet nu verklaren waarom niet. ‘Dorpslucht’ is, als ik eerlijk bekennen mag, mij een teleurstelling geweest - 'k vond er wel Streuvels, maar niet Streuvels op zijn best. Er is, als ik goed zie, een te veel aan hersen-arbeid in dit boek. Streuvels is - ik zeide het boven reeds - de man van de groote lijnen, de kunstenaar die van het bonte, wisselende leven, de natuur, de menschen, steeds het psychisch aspect aanvoelt, maar het aanvoelt, en ver-beeldt, als vergroote psychiek. Daardoor is b.v. een boer die een moord begaat, of een zaad in de aarde laat vallen (herinner u hier Zola's Jean in ‘La Terre’) bij hem niet maar ‘een’ boer, maar ‘de’ boer, en dat wel geen bleeke, uit een stel impotente schrijvers-hersenen geabstraheerde en tot symbool ‘verheven’ boer, maar een boer van vleesch en bloed, en alleen symbool gelijk het heele leven symbool is, een Gleichnis, die naar het onvergankelijke terugwijst; in een durende verheerlijking straalt ‘sub specie aeternitatis’. Uit het leven in de literatuur mag slechts 't symbool ontbloeien door 't intermedium van het stoffelijk-zinnelijke heen; de schrijversgeest moet voelhoornen naar het mystisch contact met dat wondere Ding-ansich in de verschijnselen, dat zichzelve openbarend zich verbergt. En de schrijver die dit het beste doet, dat contact het diepst en innigst weet tot stand te brengen in zijn werk, met zijn verbeelding het trouwhartigst plonst in de grondelooze

[p. 104]

mystische wateren der ... alledaagsche(l) realiteit - die schrijver zal tevens steeds - verrassend - de meest enkelvoudige psychologie geven: de psychologie van de groote lijnen, die de fijnere verwikkelingen, in potentie toch ook dáár aanwezig, meer suggereert dan ontleedt.

_* * _*

Portret uit de bloemlezing van Streuvels' werken (L.J. Veen).

In ‘Dorpslucht’ nu heeft Streuvels, naar 't mij voorkomt, meer ontleed dan gesuggereerd; de psychologie is hier zeer samengesteld niet gewórden in den loop eener spontane ontwikkeling, maar zeer samengesteld voorópgezet, en toen meer afgewikkeld dan ontwikkeld. Er blijkt een Absicht die, als steeds, wel een weinig verstimmt.

De rentenier Koornaert en zijn zuster Agatha, dokter Blondeel en die bandietenbende uit het Gangske, ze schijnen ons wel wat veel uitsluitend om het gevalletje gegroepeerd, dat in den grond wel heel simpele gevalletje van een ‘tabakdiefte’.

- Het zit met die diefte in 't kort aldus. De strooper Poortere heeft in de gevangenis gezeten, en als hij eindelijk weer vrij komt vindt hij het huisje, waar hij vroeger gelukkig met vrouw en kinderen had geleefd, zich door den eigenaar, den rentenier Koornaert, ontzegd. Daartoe overgehaald door een beruchten schavuit uit het Gangske, de boevenbuurt van 't dorp, sluipt hij, om zich te wreken, op een nacht met zijn makker naar Koornaerts hof, waar welig de tabak staat, de trots van den rentenier, welke tabak ze nu stelen en optassen in een schuurtje van den aangrenzenden tuin, toebehoorend aan dokter Blondeel, Koornaerts vriend en mededinger in de tabakskweek zoowel als naar het burgemeesterschap van 't dorp. Koornaert, den volgenden morgen in zijn tuin komend, ontdekt de verwoesting onder zijn planten, en heimelijk aangetrokken tot het avontuur, zet hij zich den avond daarop met een geweer in een kriekelaar op de loer, en als de dieven weer verschijnen, schiet hij ... Een lichaam ploft neer; Koornaert klimt naar beneden, doch als hij gekomen is op de plek, waar hij 't lichaam heeft zien vallen, is dat verdwenen. Vol angst om wat hem een vreemd en raadselig gebeuren schijnt, besluit hij den volgenden dag in alle stilte zijn ganschen tuin te doorzoeken en 't lijk te beaarden, waarvoor hij reeds den kuil gegraven heeft. Als dan echter 't geval van den diefstal be-

[p. 105]

kend raakt, de ‘champetter’ er bij te pas komt, die een onderzoek instelt en... tot de ontdekking komt dat de gestolen tabak in 't schuurtje ligt van den dokter, dan tracht Koornaert, deels uit angst voor 't uitkomen van den, naar hij meent, door hem gepleegden moord, deels onder den suggestieven aandrang van zijn zuster, die dadelijk in fantastische achterdocht een verband is gaan weven tusschen het door beide vrienden, Blondeel en Koornaert, geambieerd burgemeesterschap en de mysterieuse vondst in 's dokters schuurtje, zijn gedachten zoetjes-aan te stuwen in die geheel nieuwe en nog wat onwennige richting, die afvoert van het in dien geheimzinnigen nacht gebeurde in den hof en heen naar nog onvoorziene mogelijkheden, waaromtrent dit eerste roman-deel ook ons in 't onzekere laat staan.

Ik meen volstrekt niet met deze inhoudsvermelding ook maar eenigszins het boek te hebben gekarakteriseerd. Streuvels is een kunstenaar, en als in ieder werk van een kunstenaar omvat de eigenlijke inhoud dus heel wat meer dan wat zich in een dor schema laat vastleggen, ja, begint de inhoud eigenlijk eerst recht daar, waar de grenzen van 't geschiedenisje als zoodanig worden overschreden. Het ‘gegeven’ kon dan ook belangwekkend genoeg zijn. Doch nu was dit mijn teleurstelling, dat dit gegeven te dor een geraamte van feitelijkheden blijft, omdat het wel in de breedte, maar niet in de diepte behandeld wordt. Streuvels kenden wij tot nu toe als een breeden geest, omdat hij was een diepe geest; hier is hij te vaak breed in den zin van breedvoerig; wekt hij te veel het gevoel als zou ook hij, mèt zijn dorpelingen, het ‘geval’ op zich zelf zoo belangrijk vinden, dat het toch vooral aan alle kanten goed moet worden uitgeplozen. Vandaar dat een heel dik boek van 332 bladzijden kon ontstaan, dat ons toch, nu wij het uit hebben, een beetje leeg heeft achtergelaten.

Er staan ontzettend veel woorden in dit boek; we kregen bij sommige passages het gevoel, dat de schrijver er wel danig op gewerkt moet hebben, uit heimelijke bezorgdheid dat hij ons 't ingewikkeld proces van Koornaerts zieleleven niet duidelijk genoeg voor oogen zou brengen. Waarom, in 's hemelsnaam, is dat proces zoo ingewikkeld? We gelooven er eigenlijk maar half aan.

Dit alles is fnuikend geworden voor onze belangstelling. Met name aan dezen hoofdpersoon Koornaert blijven wij te veel ‘papier’ voelen, te weinig van dat frissche, dat spontane leven, dat toch anders uit Streuvels' boeken ons zoo welig tegenademt¹⁾. Ook uit dit boek - goddank! Vooral daar waar de schrijver zijn hoofdthema even loslaat, om een typeering van bijpersonen te geven, of een detail nader uit te werken, daar kunnen de bladzijden eensklaps te bloesemen gaan en te stralen met de oude beminde Streuvels-heerlijkheid. Ik denk hier aan juffrouw Agatha in de mis, aan sommige tooneeltjes in 't Gangske, aan dokter Blondeel onder den sterrenhemel, aan den ouden pastor, die ons, als indertijd ook de knap geteekende, monkelende geestelijke in Zoetmulders ‘In Retraite’, af en toe uit de verte aan dat reeds klassiek en levend model: Hugo Verriest deed denken. En ik kan niet nalaten hier, als slot, een klein citaat te geven, dat u tevens dan de overtuiging schenken mag, dat, welke de gebreken van dit ‘Dorpslucht’ mogen zijn, het in ieder geval een aandachtige lezing ten volle waard is.

't Is wat te zeggen, meende de pastor, voor een man van mijn en van mijn gewicht, alzoo door 't heetste van den dag onder Gods zonne te loopen!
't Was tegen den middag, toen hij, met den hoed in de hand en den zakdoek in de andere, over het steenen gaanpad naar de poorte der pastorie trad. Van hier uit ging zijn verlangen naar de opene voordeur van het huis, waar de frischheid en de koelte hem wachtte.
Op het voorhof, waar de groote palmtronken en lauriers den weg belommerden, voelde hij het reeds als eene verademing. Maar in de gang, waar de koele lucht vrij van de voordeur tot de achterdeur dwars door 't huis tochtte, streelde het windeke over zijn wezen. Hij was bezweet over heel het lijf en zijn hoofd gloeide als een vuur. Hij ontknoopte den singel en de bovenste knopjes van zijn kleed en dacht na hoe zich het best en 't gauwst te verfrisschen.
- Water! Colete, water! veel water, ik verga van de hitte en van den dorst!
Aan dergelijke inrichting zooals waschplaats en baden, had de pastor nooit veel belang gehecht; de noodwendigheid aan zooiets deed zich maar uiterst zelden voor en dadelijk was 't weer vergeten of uitgesteld en nagelaten om moeite en kosten te ontgaan. Eene waschinrichting boven op zijn slaapkamer had Colete hem zelfs ontwend en afgeleerd; - het was veel gemakkelijker voor haar als hij zich beneden waschte aan den pompsteen in de keuken, dan moest er geen water boven gesleurd worden en werd er niet gemorsd op de kamers!
De roep van den pastor bleef zonder gevolg en daarmede stond hij nu te dubben tusschen vrees en begeerte: ofwel de meid te gaan storen in de keuken op 't ongelegenste uur van den dag - als de pompsteen voorzeker bezet was met keukengerief, ofwel te verzaken aan 't verwachte genot van 't koele water....
In de keuken voelde de pastor zich altijd op vreemd terrein en daar waagde hij zich zelden zonder dringende redenen, tenzij 's avonds of bij slecht weer als er geen vuur was in de studeerplaats en de meid er op gesteld scheen gezelschap te krijgen en wat te kouten. Dan had hij daar zijn vaste plaats en rookte er een pijp in den rieten zetel nevens de kookkachel. Hij zou 't nu maar laten, - 't zweet zou van zelfs wel indrogen. Maar Colete kwam daar juist aangestapt, met een wezen dat nog rooder gloeide dan dat van den pastor, en ze droeg een grooten gleieren kom vol water en had een handdoek op den arm, en zette het gerief voor hem op tafel.
- Ha! loech de pastor welgezind, dát zal deugd doen, Colete, 'k ben gebraden!
- En wat moet ik dan zeggen bij mijn vuur, aan 't koken?!
- 't Is wreed Colete! Hij stroopte de mouwen op, stak de handen tot over de polsen in 't water, schepte ze vol en sloeg het over heel het wezen, tot over den schedel. Hij slobberde erin en wreef zich over de ooren en hals zoodat de druppels hem in den keelput neerliepen.

1) Zelfs uit zoo'n klein en zoo licht over 't hoofd te zien boekje als - ik grijp gretig de gelegenheid aan, dat hier nog eens te vermelden - ‘De Werkman’ (Veen's Gele Biblioth.)

[p. 106]

- 't Doet deugd, 't doet deugd, herhaalde hij, terwijl de handdoek hem weer droog wreef.

Naschrift

Niet om het genot, dat de lectuur van bovenstaand fragment u ongetwijfeld zal verschaft hebben, te verstoren, maar alleen wijl ik 't slechts als een opmerking ‘nebenbei’ beschouwd wil zien, veroorloof ik mij als naschrift een paar regels over de taal van dezen roman. Die taal is... bekorend als vanouds; er kweelt voor onze aan zooveel harder klanken en stugger, nuchterer proza gewende ooren nu eenmaal een wondere zoetheid op uit die naïeve Vlaamsche sprake met haar kinderlijke wendingen en vele archaïsmen, als kostelijke gemmen op een cierlijk kleed.

Ik hoef over die bekoring hier niets meer te zeggen, want wie uwer zou er den invloed nog niet zelf van hebben ondergaan! Niet blind mag echter onze liefde voor deze taal en stijl ons maken voor de waarheid: dat Streuvels dikwijls bar slordig schrijft. Het aantal slecht loopende zinnen in ‘Dorpslucht’ is ontstellend groot. Ik geef hier slechts enkele voorbeelden, mede met het oog op een te verwachten herdruk. ‘iets waarmede hij vergroeid was en hem dierbaar bleek’ (blz. 216) ‘En nu was er eene van die uitgedachte toestanden plots in leven gekomen en tusschen hem en zijne toekomst plaats genomen ...’ (blz. 285) - De vrouwen zaten godvruchtig en met werkende lippen te bidden en in de stiltepoozen waar 't gezang stopte (!) hoorde men... etc. (blz. 311).

Hier is de Vlaamsche dichter met zijn eigen taal plots in 't gemeene krantenjargon van een Noord-Nederlandsch reporter verzeild! Onbeholpen van stijl is een zin als de volgende: ‘maar of er werkelijk vooruitzichten waren mocht hij wel onderstellen maar niet gebaren dat hij het zeker wist’ (blz. 325). Voorts leze de schrijver de eerste alinea van blz. 210 nog eens over, waar in 10 regels acht maal het woordje ‘was’ is gebruikt.

Doch nu - weg met alle geschoolmeester; lezen we liever, ter verjaging van 't stof waarmede vitzuchtige neigingen te licht onze indrukken van hooger orde zouden bezoedelen, het bloeiend fragment van dien pastor nog een keer! Hij is toch eigenlijk het beeld van Streuvels' gezonde, rijpe en rijke kunst!

GERARD VAN ECKEREN.