Den Gulden Winckel. Jaargang 12

Onze hedendaagsche letterkunde
V

Naar aanleiding van Frederik van Eeden's brieven.
I

OVER het algemeen lijkt het iets onuitstaanbaars dat een nog levend poëet of schrijver zijn brieven laat bundelen en uitgeven. Dat is zooiets alsof het genie zijn onsterfelijkheid niet kan afwachten en zich vast op aarde van de zaligheid wil verzekeren. Doch brievenuitgave kan wel eens voor wat anders nut hebben dan voor het bevredigen der nieuwsgierige menigte, die het intieme leven van het gestorven genie wil kennen: immers, kunstenaars zijn altijd excentrieke menschen en je kunt je met hun brieven, vol dwaasheden, die zij dood ernstig hebben genomen, een dagje kostelijk amuseeren. Toen het boek ‘Fragmenten eener briefwisseling van Frederik van Eeden’ in 1907 verscheen, heeft men deze brievenuitgave dadelijk bespottelijk trachten te maken. Men vond het weer een der talrijke blijken van van Eeden's ingenomenheid met eigen zieleschoon. Het publiek, of liever: de critiek, ziet hem nu eenmaal als iemand, die poseert en den lijdenden Christus uithangt, en kan van uit dat oogpunt niet veel van hem verdragen. Er is soms een formeele schimp-campagne tegen hem op touw gezet; toch wel een blijk dat men hem belangrijk genoeg vond om hem te attaqueeren. Van Eeden, die nog steeds niet innerlijk zoo'n rustig mensch is geworden, dat hij alle smaad maar langs zijn kouwe kleêren kan laten afglijden, heeft zich daartegen met echt menschelijke verontwaardiging verweerd. Dat was niet verstandig. Doch hij zal zeggen: een mensch is en blijft een mensch en zijn bloed begint te koken als je hetgeen voor je zelf heilig is, door het slijk ziet gehaald door kwaadwillenden. Juist deze kwaadwillenden kan hij niet uitstaan en zij zijn ook zeker wel 't onaangenaamste slag menschen, wanneer zij bovendien zich geroepen voelen eens andermans fouten te corrigeeren. Trouwens, waar halen ze de verwaandheid vandaan? Ze hebben zelf niets beters met hun leven weten te doen dan achter hun papiertje te zitten en dat vol te kladden met blijken van opzettelijk misverstaan. Waarlijk, hier kàn men niet kalm onder blijven. Intusschen deed van Eeden toch verkeerd met zoo op alles wat kleine zieltjes beweerden, van zijn kant te reageeren. Het zich martelaar voelen is niet het goede standpunt in het leven. Men kan op het punt van appreciatie de openbare meening niet dwingen. Later komt de erkenning wel, als iets tot erkenning noodzaakt.

II

Welnu, ik zeide dat een brievenuitgave tijdens het leven van een auteur toch wel eens haar nut kan hebben.

Ik beweer zelfs dat van Eeden er iets goeds mede deed met deze briefwisseling uit de jaren 1889-1899, het tijdperk waarin Johannes Viator, Lioba en Van de koele meren des Doods ontstonden, te publiceeren. Alleen had zij vollediger moeten zijn, d.w.z. van Eeden had ook brieven aan andere personen, voor zoover die tenminste waardevol waren, moeten inlasschen. Het ware zoo goed geweest als dit boek een ontwikkelingsgang had getoond, niet slechts aangeduid, zooals het nu doet.

Het lijken nu stukjes bellettrie, op precieuze wijze geschift en bijeengebracht, meeningen, opmerkingen, die ons wel het oordeel van Frederik van Eeden uit dien tijd geven, maar niet verklaren hoe

[p. 166]

hij van het een tot het ander kwam. Ik vind dat juist zoo jammer, omdat dit brievenboek dan tevens een verdediging zou zijn geweest; zij het dan ook een onbewuste.

Zoo heeft deze briefwisseling toch nog wel waarde; genoeg tenminste om de uitgave te rechtvaardigen. Wij hebben er recht op, iets naders omtrent Frederik van Eeden's groei en strijd te weten, omdat hij ongetwijfeld mèt Louis Couperus de populairste schrijver van ons land is; omdat zijn werkwijze naar het universeele streeft, hij ondanks alles een levend mensch wilde blijven met daaden werkkracht; niet iemand die kalmpjes buiten de wereld om kunst ‘fabriceert’. Wij zijn er nu wel zoo langzamerhand van overtuigd, na alle mislukkingen van een eenlingskunst, welke uit de literatuur van '80 volgde, dat kunst en leven onafscheidbaar zijn, en het leven ook psychisch op den kunstenaar moet hebben ingewerkt, d.w.z. bij hem het hoogere geestesleven moet hebben beïnvloed door wat het hem aan overdenkingen en overtuigingen geeft. Er is géén groote literaire verschijning geweest, die niet midden in de stormen van het leven heeft gestaan of ze dan tenminste instinctmatig heeft gezocht. En dat deel hebben aan het leven bestaat niet in een bekijken, en de daardoor verwekte indrukken nàvoelen, maar er een zekeren vorm van levensovertuiging uithalen, die een aanwinst is voor ons eigen geestelijk leven. De absoluut beschouwende kunstenaar bereikt niets werkelijks; zelfs niet wanneer hij dichter is. De dichter, die meent dat alleen in de grootste afzondering de schoone ziel zich zal toonen, als hij haar maar, zooals de Buddhistische asceten, die hun buik blijven bestaren tot zij licht uitstraalt, voortdurend bepeinst en aanbidt, zal nooit standhoudende kunst leveren. Neen, het leven moet met zijn groote geestesstroomingen in ons nazieden en wij moeten er wat van kunnen verdragen. Het leed, dat het ons aandoet, moet ons juist er mee leeren verzoenen. Het leven is alleen vreeselijk voor de zwakkelingen! Carlyle zegt het zoo prachtig in zijn ‘Dante-Shakespeare’:

‘Ik verbeeld mij dat in den waren dichter een staatsman, denker, wetgever, wijsgeer steekt - hij had dit alles kunnen zijn in meerdere of mindere mate; hij is dit alles ook inderdaad. De Dichter, die enkel op zijn stoel kan zitten en verzen maken, zal nooit een vers maken, dat veel waard is’.

Welnu, in Frederik van Eeden is werkelijk iets van den dichter, die tegelijk ook een groot mensch wil zijn. Dat streven is oprecht in hem, en hij heeft er wat voor over ook. Reeds dit geeft hem het recht de menschen iets meer van hem te laten weten, nl. om hen te doen zien hoeveel hij heeft moeten overwinnen om maar één stap vooruit te komen naar zijn ideaal. Hij heeft een onwankelbaar vertrouwen in zijn ideaal, omdat hij voelt, wat wij ook wel voelen: er ligt een vaste en goede kern in zijn streven; alleen, de tijd voor de verwezenlijking is nog niet aangebroken; tenminste niet in het cynische Nederland. Deze neiging naar wereld- en menschvolmaking is tevens de verheffing naar het universeele in zijn kunst geworden. Van Eeden is dikwijls gevallen, eigenlijk te veel keeren voor een kort menschenleventje, maar hij heeft dan toch den durf gehad om iets moeielijks, dat hij zich tot ideaal stelde, te willen bereiken. En zulks blijft altijd iets buitengewoon sympathieks! Bovendien blijkt uit dit alles dat hij van de oudere schrijvers, zooals Goethe en de Grieksche classici, meer geleerd heeft dan hij wil erkennen.

Want wij lezen de grootmeesters der letterkunde niet uitsluitend om te zien hoe ze kunstwerken maakten, maar ook om wat ze met hun gedachten deden.

III

Frederik van Eeden betoont zich in zijn briefwisseling uit de jaren 1889-1899 nog geheel de tastende jonge man, vol stemmingen en vol veranderende inzichten. Of eigenlijk: veranderend zijn deze inzichten niet, maar doordat zij hem klaarder worden brengt hij ze op een andere wijze onder woorden. Hij is soms wat overmoedig in zijn oordeel, zooals alle onstuimig levende jonge menschen. Hij springt van den hak op den tak, maar blijft toch innerlijk wel consequent: die bewegelijkheid is maar aan de oppervlakte.

Hij zegt soms heel kernachtige dingen, die hij goed overdacht heeft.

B.v. dit:

‘Dat je niet veel genieten kunt van sommige klassici, is minder door temperament dan door toevallige studie-onmacht of moeheid van hoofd, - want al die mannen hadden harde, sterke koppen en eischen van hun lezers hetzelfde: droog, taai geduld, harde tanden om te malen en gewendheid aan droog, sober, zwaar voedsel’. Daarmede geeft hij meteen aan wat het nut van de studie der oude talen als studie op zichzelf voor den jongen kunstenaar of den jongen philosoof uitmaakt.

En dan dit, dat als geschreven is voor de menschen die hem in een scheeve verhouding willen stellen: ‘Ik vind het goed van de menschen goede gezindheid te veronderstellen, zoolang men niet zeker is van het tegendeel, en dan zelfs nog. Zoo wil ik ook behandeld worden. Het is doen, zooals men zou willen dat anderen deden. Ik kan daarvan het verkeerde niet inzien en houd

[p. 167]

het dus vol. Het is geen hoogmoed en geen luchthartigheid. - Onthoudt dit: ik ben nooit hard met onvriendelijke gezindheid, en ik voel mij nooit gekrenkt waar geen onvriendelijke gezindheid is (deze zin in verband gezien met wat ik schreef in de eerste afdeeling van dit opstel v.W.). Ik mag duizend vergissingen begaan en onhandigheden of onjuistheden zeggen, maar mijn gezindheid verandert niet’. Met dergelijke korte opmerkingen staat het boek vol, en daarom juist heeft het zooveel van een onbewuste verdediging, die ons laat zien hoe Frederik van Eeden gedacht en gewerkt heeft om vooruit te komen. Ook in verband met later werk vinden wij hier het een en ander verklaard. Bv. waarom hij voor het boek ‘De Nachtbruid’, een van zijn laatste werken, en zeker niet het minste van wat hij geschreven heeft, de memoirenvorm koos in plaats van dien van den roman. Hij zegt dan in een brief van Sept. 1890:

‘Ik stel echte romans niet hoog - ze zijn niet direct, niet waar - het zijn nooit zuivere phantasieën, altijd bedenksels met opsieringen, onnoodige bijvoegsels, inkleedingen. Verzen, brieven, memoiren, reizen, dagboeken zijn mij liever’.

Ik herhaal: ondanks al het belachelijke, soms ijdele en knoeierige blijven van Eeden's geschriften en werken altijd interessant. Ieder nieuw werk van hem wordt steeds gretig gelezen; en hij verdient het. Want hij geeft er altijd meer in dan enkel verhaal, enkel bedenksel; hij geeft er een gedeelte in van zijn eigen strijd. En wat uit het innerlijk van een strijdenden mensch komt heeft altijd waarde.

CONSTANT VAN WESSEM.