Den Gulden Winckel. Jaargang 12

Uit de oude school

II¹⁾
Een beetje philosophie.

EEN onaanzienlijk boekske van 42 pagina's, klein oktavo, met enkele primitieve houtsneden tusschen den tekst. Maar met een weidschen titel: Over alles een weinig of eene kleine Wereldkunde²⁾. De samensteller verzwijgt zijn naam. Het is een leesboekje, voor heel in het begin, als de kinderen pas een beetje letter- of liever woordwijs zijn. Daarom staan dan ook op de 32 eerste bladzijden de woorden nog in lettergrepen gedrukt. Daarna niet meer; 't is de bedoeling, zooals uit een noot blijkt, om dan het kind ‘een stiftje’ in de hand te geven, en het zelf ‘de syllaben’ te laten afdeelen. Het is dus een boekje voor nog heel jonge kinderen; en geen wonder, dat ik deze ‘Wereldkunde’ nu juist niet met vooringenomenheid begon te lezen. Integendeel. Maar - wat een aardig boekje!

Het zij me veroorloofd hier even aftebreken, om nog een kleine algemeene opmerking te maken. In Iets vooraf schreef ik, dat ik geen ‘kritiek’ zou ten beste geven. Toch zal men in deze artikeltjes wel eens een oordeel, gunstig of ongunstig, vinden. Dit is dan de subjektieve noot in deze objektieve stukjes. ‘Kritiek’ echter motiveert en analyseert; en dat zal ik niet doen. Daarom is, dunkt me, een kleine waarschuwing hier niet overbodig. Dat is deze. Als ik in deze artikeltjes een of ander werkje prijs, het een aardig boekje noem, dan wil dat volstrekt niet altijd zeggen, dat ik nu ook zou meenen, dat zoo'n boekje in onzen tijd nog wel een herdruk waard zou zijn. Men overschatte dus een eventueele ‘goedkeuring’ niet: ook deze kan in zeker opzicht van min-of-meer objektief standpunt uit gegeven zijn. Daartegenover hoeft men nu ook weer niet te denken, dat alle lof ‘onder reserve’ gegeven is.

En nu weer onze Wereldkunde.

Een aardig boekje, zooals ik schreef. Zoo gezond paedagogisch; bij alle verscheidenheid zoo methodisch, in goeden zin.

Het eerste lesje vestigt de aandacht van het kind op eigen huis; en het laatste, het 15e, vraagt naar de oorzaak van al het bestaande. Eigenlijk weet ik niet beter te doen, dan in 't kort den inhoud van het boekje samen te vatten, om zoodoende de eenheid in dit Over alles te doen uitkomen - en ook den ‘groei’, om het zoo eens uit te drukken.

Het kind voelt zich behagelijk in zijn ouders huis. Dat huis is er niet altijd geweest: er is een ‘maker’ geweest, die het met zooveel overleg en zoo geriefelijk heeft gebouwd. En dan nog een tuin erbij, om in te wandelen en frissche lucht te scheppen. Wat een bloemen en groenten kunnen daarin groeien! Maar de wereld - wat is die groot. Hoe ver kun je wel niet met een wagen rijden. En ook de zon is heel groot. Wat is het buiten toch mooi: de blauwe lucht, de zon, de wolken, en 's avonds de maan. En altijd zie je verandering: dag, nacht; zomer, winter; warme dagen, regenbuien. Heerlijk is het om in de wereld

1) Zie D.G.W. 12e jrg. No. 3.

2) Ik gebruikte den 7en druk, verschenen ‘te Groningen, bij Jacobus Groenewolt. 1810’.

[p. 90]

te zijn: je eet er wat lekkers, en ziet er wat moois. Er komt wel eens wat verdrietigs, maar het is maar 't best, altijd zoo opgeruimd te zijn als je kan. Wat een dieren overal: paarden, koeien, schapen, visschen, vogels; en dan nog kleinere dieren. Laat de bloemen leven, en doe de dieren geen kwaad. Kijk, alle dieren houden er van zich te bewegen; zoo ook de kinderen. Al wat er is in de wereld, is tot iets nut - ook al ontgaat dit ons. En hoe wonderlijk, dat er voor zooveel dieren genoeg eten is. En wat zijn er talloos veel menschen! Ook die moeten allen leven kunnen. Als ze nu maar niet twisten, wie het meeste hebben zal. Zoo moeten ook de kinderen, als ze onder elkaar zijn, niet kibbelen, maar samen prettig spelen. Wat hebben de kinderen toch veel aan hun ouders te danken: alles, alles wat ze hebben, gaven hun ouders hun. Deze weten wat goed voor hen is. De kinderen moeten dus altijd gehoorzaam zijn, en hun ouders liefhebben. Maar ook andere menschen werken voor de kinderen: de kleermaker, de bakker, de boer. Toch kunnen de menschen elkaar het allernoodigste niet verschaffen: wie geeft de regen, de zon, den groei? Wie gaf het leven? -

Zooals ik al schreef, het boekje eindigt met te vragen naar de oorzaak van alles. En nu is het zoo opmerkelijk, juist in een paedagoog van ruim een eeuw geleden, dat hij in staat geweest is zijn pen te bedwingen, en onder het prikkelen van de belangstelling der kinderen in die richting, toch nog niet genoemd heeft wat voor hem die oorzaak is. In het heele boekje niet. En dat zegt wat voor dien tijd! Ik laat hier even volgen de plaatsen uit het boekje, waar de opmerkzaamheid van de kinderen op de groote vraag wordt gevestigd. Bij de vraag, hoe het huis er gekomen zou zijn, wordt gezegd dat de wind geen huis zoo maar neer kan zetten.

Al wat er is moet ook eenen maker hebben. (blz. 4)

Over den tuin sprekende, wordt gevraagd:

Wie doet toch de gewassen groeijen.
Vader werkt vlijtig in den tuin, en verbetert den grond: maar de kracht om te groeijen kan Vader niet geven. (blz. 6)

Met het oog op al de ‘veranderingen’ die buiten zijn waar te nemen, lezen we de vraag:

Maar wie bestelt dat toch? (blz. 14)

Sprekende over de goedheid van de ouders, vraagt

Wilhelmine:
Maar wie heeft dat toch besteld, dat wij zulke ouderen hebben?
Jacob. Wel! dat is het waardig, dat wij ons daarop eens bedenken! (blz. 39)

En dan komt ten slotte het laatste lesje, dat in zijn geheel erop wijst, dat het allernoodigste toch niet van de menschen kan komen.

Zooals men ziet: de schrijver heeft maat gehouden; en dat hij zijn pen wezenlijk heeft moeten bedwingen, blijkt wel uit de aankondiging achter op het omslag:

Wanneer mijn kind hier uit dit en dat kan vertellen, dan krijgt het een nieuw boekje over den Heer van alles.

Dit tweede boekje, waarvan ik niet twijfel of het heeft bestaan, heb ik tot mijn spijt niet gevonden. Nog even wijs ik op een noot van den schrijver die in een leesboekje voor kinderen nu juist niet erg op z'n plaats is: daar was de pen blijkbaar de machtigste. Als moeder gezegd heeft, dat een mensch veel goeds kan leeren, dan vraagt het kind:

Lieve Moeder! Leer mij dan vroeg wat goeds! Gij kunt mij zoo vriendelijk en spelende leeren.

‘Dat moesten de Moeders waarlijk meer doen!’ zegt dan een *.

Ten slotte laat ik hier, als een staaltje van het geheel, het zesde lesje volgen:

Overal wemelt het van levendige dieren.
De Paardjes, de Koeijen en de Schapen loopen in het land.
De Visschen zijn in het water, en de Vogels zijn in de lucht.
‘Lieve Vogeltjes! Gij maakt ons vrolijk door uw zingen.
‘Wie maakt u toch zoo blijde? Diertjes! Ei wie doet u toch zoo veel goed?
‘Och! wanneer alles in de wereld dood ware, dan zoude het er akelig en doodsch uitzien.
Het kleine Wormpje wil ook graag leven.
Trap het niet, stoute jongen! -
daar aan hebt gij immers niets.
Zamenspraak.
Jan. Meester! Leven de bloemen ook?
De Meester. Ja: als de bloemen niet leefden, dan konden zij ook niet groeijen en bloeijen.
Jan. Het is, of de bloemen ons toelagchen.
De Meester. Maar als men eene bloem heeft afgeplukt, dan lacht zij ons niet lang meer toe: want dan gaat het leven er uit.
Mietje plag de bloemen altijd in stukken te roppen: maar nu is zij al wijzer; zij bewaart nu hare bloemen in een glas met water.
De dieren hebben leven en gevoel.
Die alles in stukken ropt, is nog onverstandig: maar die een levend dier kwaad doet uit moedwil, kan wel een booswicht worden.

Is dit i.a. niet in den kindertoon gehouden!

PIET HOEK.