Den Gulden Winckel. Jaargang 12

Fransche letteren

Enkwesten aangaande de litteraire jeugd in frankrijk

Agathon, Les Jeunes gens d'aujourd'hui. -
E. Henriot, A quoi rêvent les Jeunes gens. -
Etienne Rey, Le renouveau de l'orgueil français.
- Gaston Riou, Aux écoutes de la France qui vient.

NOOIT verschenen er in Frankrijk zoovele enkwesten over het jong geslacht van 't oogenblik en over de opkomende literaire school als sedert enkele maanden, en nooit werd er met zooveel belangstelling en angstvalligheid over de roeping en het wezen van de jeugd geredetwist, uitgezien naar de toekomst-krachten, geluisterd naar het nieuwe lied. En wonderlijk: er is een soort van eenheid in al die werken die over het problema van het jong geslacht geschreven worden, een soort van overeenstemming betreffende de hoofdgedachten die, naar de meening hunner auteurs, het jonge leven ten gronde liggen; er wordt in hunne boeken bijna een zelfde geloof beleden, eene zelfde hoop uitgesproken - en dat is bevreemdend vooral; want steeds is er natuurlijk veel gedebatteerd geworden over nieuwe richtingen en nieuwe gedachten in literatuur, politiek, sociologie, en is er veel getwist en gerumoerd tusschen jongeren en ouderen, nieuw-willenden en traditionalisten, maar nooit geschiedde zulks ook maar met een schijn van verstandhouding of mogelijkheid van tot een oplossing te komen. Het was enkel onvruchtbaar gedisserteer en nutteloos gedachten-wisselen, grootsprekerig, theoretisch en ijdel, dat bij de discussie bleef en feitelijk weinig verandering bracht in het leven. Het schijnt er thans anders te gaan: de Fransche politiek van de laatste jaren, sedert de Agadirquaestie, toont reeds zeer grondige wijzigingen en gaat eene werkelijk veranderde richting in; ook in de literatuur vindt men, in veel door jongere schrijvers geleverd werk, den weerschijn der gedachten van het nieuw geslacht.

Agathon vat de nieuwe verzuchtingen samen in vier korte formulen: le goût de l'action; la foi patriotique, la renaissance catholique, le réalisme politique, en deze formulen heeft hij als opschrift gegeven aan de vier hoofdstukken van zijne Jeunes gens d'aujourd'hui.

De liefde der daad stelt hij tegenover het anarchisme, het dilettantisme of het dor pessimisme der vorige generatie, de generatie van den oorlog van 1870, zooals Bourget ze meesterlijk ontleedde in zijne Essais de psychologie contemporaine en afbeeldde in zijn Disciple. Die generatie was weinig vaderlandslievend, daar ze zoo diep vernederd werd door den nederlaag en aan 't wanhopen was gegaan over de bestemming van het land; nu is die crisis over en wonen we bij: wat Etienne Rey genoemd heeft ‘la renaissance de l'orgueil français’, de wedergeboorte van de vaderlandsche fierheid en van het vertrouwen in de toekomst. Het boek van Rey belicht op heel duidelijke wijze die opstanding van een volk dat tot bezinning komt en weer den hoogmoed vindt om uit zijn eigen geweten kracht te putten voor het leven. De jongeren versmaden ook, meent Agathon, de politiek om de politiek, ze willen eene politiek vol beslistheid, sterk van bezieling, met vaste princiepen en met werkelijke doeleinden. Velen hunner keeren eindelijk terug tot den godsdienst en tot het katholieke dogma, omdat ze niet in de onzekerheid willen leven, omdat de twijfel en de ideaalloosheid hen wondt, zoodat we na eene periode van vreeselijke godslastering en ongeloof, van materialistische ongenade, een tijd zien naderkomen van godsdienstige overtuiging, rijk aan geloof, zooals de vroegere eeuwen.

Aldus beeldt Agathon, met algemeene trekken, de Fransche jeugd van dezen tijd af, en met hem zijn Rey en Riou in hunne boeken 't eens. Wat Emile Henriot betreft, deze heeft met zijn werkje A quoi rêvent les jeunes gens de enquête van Agathon gespecialiseerd bij de literaire jeugd; men leze zijn uiterst belangwekkend referendum met alle mogelijke aandacht.

Wat treft, bij eerste lezing, in al die antwoorden, dat is de afkeer van al deze jonge schrijvers voor het naturalisme eenerzijds, en het symbolisme

[p. 69]

anderzijds, en hun willen van eene betere kunst dan die door de aanhangers der twee reeds begraven scholen geleverd werd.

Aan het naturalisme verwijten ze de engheid, de onpersoonlijkheid zijner vizie, de dikwijls weerzinwekkende brutaliteit, de te strakke gevoelloosheid van zijne beelden, zijn haat, in zekeren zin, tegenover het leven. Aan het symbolisme leggen ze, daartegenover, ten laste zijne onwerkelijkheid, zijne trotsche en ook gevoellooze afzondering in ivoren torentjes, zijne dorre ideologie en zijn steunloos gefantazeer met schemer-abstracties. Ze streven naar wat men wel eens genoemd heeft de ‘neoromantiek’, maar dat men evengoed het ‘neorealisme’ hadde kunnen noemen, en dat een streven is naar de volledige uiting van het leven, zonder meer, eenvoudig weg, ontroerd. Wat staan ze ver van de tendenz-kunst en ver van het dilettantisme! Hunne kunst betrachten ze als heel simpel en als heel menschelijk, volledig menschelijk: in waarheid van binnen-leven en buiten-leven, van realisme en idealisme en psychologie. Zonder pose zal dat leven beschreven worden, zoo diep doorvoeld als 't kan, zoo echt mogelijk van weergave, met een zekere lyriek van humaniteitsdrang en met een zeker mysterie rond de nooit te vatten schoonheid der zielen.

De meesters van die jonge Franschen zijn in 't verleden Balzac en Flaubert, in het tegenwoordige Romain Rolland, Charles Louis Philippe, André Suarès, Jules Renard, Octave Mirbeau, Paul Claudel enz. Honderden jongere schrijvers gaan in de nieuwe richting voort, zonder rechtstreekschen samenhang misschien, maar toch allen min of meer bezield met dezelfde wenschen en trachtend naar een zeer gelijkaardigen kunstvorm. Tusschen de besten kan men noemen de gebroeders Tharaud, Eugène Montfort, Jean Viollis, St. George de Bouhélier, Paul Louis Garnier, Gaston Chérau, Pierre Mille, Marguerite Audou, de gebroeders Leblond, Louis Nazzi, Gilbert de Voisins enz. enz. De toekomst zal hunne theorieën wel verduidelijken en er de vruchten op laten rijpen die ze dragen kunnen. De nieuwe betrachtingen onder die Fransche jeugd moesten hier te eerder aangeduid, wijl er in Nederland, in Vlaanderen vooral, vele jongeren zijn die reeds hunne meeningen beginnen te deelen... Wat mij betreft, ik heb in de generatie die komt eene zeer grondige, zeer bewuste en geestdriftige hoop... Ik neem me overigens voor over het werk van een paar der jongere schrijvers, die ik opsomde, meer uitvoerig te schrijven en bij die gelegenheid terug te komen op het princiep zelf der sociale literatuur, der literatuur van het echte, ware, simpele, grootsche en schoone leven...

ANDRÉ DE RIDDER.

‘Napoléon pour tous les Français’ door Commandant Claude Berget.

Is er wel een meer het vaderland dienend streven denkbaar dan aan àl de zonen er van te doen kennen het leven, de gedachten en de daden van de groote mannen, die het heeft opgeleverd, en deze daardoor tot populaire personen in den goeden zin des woords te maken?

Dit streven hielp de Duitschers reeds aan de uitgave van een serie ‘Volksbücher der Deutschen’, zijnde een reeks geschriftjes, aangeboden voor zeer bescheiden prijs, handig van formaat, beknopt en toch levendig geschreven.

Toen mij nu het werkje van Claude Berget ‘Napoléon pour tous les Français’ in handen kwam, schoot mij bij het lezen van den titel bedoeld streven, aan welks verwezenlijking de Duitschers reeds zijn begonnen, door het hoofd. Doch wat deze titel mij van dit geschrift deed verwachten, dat heeft het mij bij lezing niet gegeven, n.l. de overtuiging dat hier nu het volksboek van Napoleon voor de Fransche natie was geschreven. Want een volksboek van den grooten Keizer heeft het nog niet; de ‘Campagne de Russie’ van le Comte de Ségur is het epos van een bepaald machtstijdperk uit den Napoleontischen tijd, en daarom kon met dat werk niet volstaan worden.

Dat het lezen van genoemd boek van Claude Berget nu teleurstelt is niet zoozeer te wijten aan den wil van den schrijver; immers, deze was er grondig van overtuigd, dat voor het uitbeelden van het leven van Napoleon noodig is ‘qu'on est sincère et qu'on est Français’. Maar er was nog iets anders noodig: dat men ziener is, en dat ontbrak hem. Eenvoudig genoeg is dit boek geschreven, maar daarin ligt niet de visie besloten van iemand, die zijn arbeidsveld met inderdaad ruimen blik overzag. Waaraan dit zooal merkbaar is, zal ik straks behandelen.

De reeks van boeken, die over het leven van Napoleon verschenen zijn, is onafzienbaar. Veel onbelangrijks mengt zich hier dooreen met het meer waarde hebbende, dat in memoiren-vorm ons wordt aangeboden. Mémoiren, hoe onbetrouwbaar zij ook dikwijls mogen wezen door het slecht ingelicht zijn van den tijdgenoot-schrijver, kunnen de beste documenten voor iemands levensgeschiedenis vormen, omdat zij milieu weten te scheppen. Wij moeten een groot en belangrijk mensch ook in zijn tijdperk kunnen plaatsen; dan pas zien wij goed hoe ver hij van zijn tijdgenooten afstaat. Doch Claude Berget gaf met zijn werk geen mémoire, noch een samenbrenging van eigen

[p. 70]

ervaringen. Hij wilde, enthousiast, en overtuigd van het genie van den grooten Keizer, het boek van Napoleon gaan schrijven ‘pour tous les Français’. Het is mogelijk, dat dit schrijven hem voorkwam als ‘tout simple’, naar hij zelf zegt, maar hij heeft toch niet bereikt wat hij wilde; het werd een zakelijk en gemakkelijk te vatten geschrift, aan te bevelen voor hem, die beknopt ingelicht wenscht te worden aangaande daden, leven en gedachten van deze zeldzame wereldverschijning. Maar het volksboek? O, heden neen. Al werd dit geschrift ook gedrukt op een erbarmelijk soort krantenpapier - een fout van bijna alle goedkoope Fransche boeken - en aangeboden voor een zeldzaam lagen prijs, daarmede is het nog niet gestempeld tot het nationale boek over Napoleon voor het Fransche volk. En dat de pogingen, daartoe ongetwijfeld gedaan, tot nog toe te vergeefs waren, schijnt mij daarin zijn oorzaak te hebben, dat deze epoche nog niet verwerkt is, nog te kort achter ons ligt.

Want zonder twijfel moet het leven van Napoleon geschreven kunnen worden als een epos. Dit zal echter eerst mogelijk zijn als zijn glorieperiode tot de eeuwen van het Verleden is teruggezonken. Dan zal wellicht een moderne Homerus bezingen het ‘groote leger’ en Frankrijk's overwinningsadelaar. Na vele eeuwen zal hij spreken van het groote volk, dat de kusten der Atlantische Oceaan bewoonde, dat de wet stelde aan Europa en orde bracht, waar wanorde alles ten val deed neigen. Hij zal spreken van de machtige rij groote mannen, die het als uit den bodem wist te stampen toen het vaderland ze noodig had, en van den grootsten onder hen allen: Napoleon.

Eenvoud en kracht zullen de kenmerken van dit epos zijn, waardoor het tot volkszang wordt; zooals ook de liederen van Homerus door hun eenvoud en kracht tot liederen van het Grieksche volk werden.

Aan dit alles moest ik onwillekeurig denken toen ik den titel ‘Napoléon pour tous les Français’ las. Dat was te veelbelovend en kon niet anders dan mij, die daardoor van zulke gedachten vervuld werd, teleurstellen.

Doch al was dit boek nu niet het volksboek, zooals uiterlijk, titel en prijs mij deden voorkomen, het geschrift zelf, helder en met liefde gesteld, en hier en daar een eigenaardige, zeer voelbaar tot uitdrukking gebrachte, soms wel wat geborneerd enthousiasme vertoonende, deed mij aangenaam aan en bracht er mij gemakkelijk toe het tot het einde uit te lezen.

Eenvoud is een van de hoofddeugden van dit boek, schreef ik; eenvoud kenmerkt ook deze regelen, die de schrijver als een soort verklaring aangaande zijn bedoeling laat vooraf gaan: ‘J'écris donc l'histoire de l'Empereur Napoléon, et je l'écris simple, comme je la vois, pour qu'elle puisse être lu par nos enfants, par nos paysans, par nos ouvriers et par nos soldats.

C'est le respectueux salut adressé à la mémoire du Grand Homme par un modeste chef de bataillon d'Infanterie’.

En vreemd genoeg om het te zeggen: deze ‘respectueux salut’ van een militair is het juist, die het boek als volksboek deed mislukken. Het enthousiasme, toomeloos en afgodisch, maakte den zienersblik van den schrijver geborneerd. Het is jammer, maar moet niettemin gezegd worden. De verrukking van Homerus over de door hem bezongen helden blijft overal vrij van door persoonlijke gevoelens beïnvloede bijmengels. Homerus beschrijft, beschrijft met gloed, maar blijft objectief.

Dat Claude Berget, het doel voor oogen hebbend het Napoleontische boek ‘pour tous les Français’ te schrijven, toch in de fout verviel van zich door zijn enthousiasme te laten meesleepen, is vergefelijk, al miste hij daardoor ook wat hij wilde bereiken. Want wien van ons, die nog gevoel voor heroïek heeft, sleepte de geschiedenis van den veldslagen-keizer, van wien in ons allen toch een klein vonkje leeft, al werd het wellicht nooit kenbaar door een daad, niet mede tot een razend enthousiasme? Vooral aan jonge menschen schijnt een dergelijk wils- en daadkrachtig mensch een ideaal toe. Daarbij er nog op gelet, dat Claude Berget militair was - is het wonder dat hij te luid den lof van zijn Keizer zong en alle zoogenaamde ‘tegenstanders’ met een smak uit den weg dacht te kunnen ruimen?

O, die ‘vieux soldat’ heeft wat malligheden op rekening van zijn geestdrift te stellen!

Doch laat ik geleidelijk over het boek spreken. Het vangt aan met ‘Napoleon's jeugd’, waarin de schrijver verscheidene voorspellende uitspraken over den toekomstigen grooten man liet drukken ‘en italique’.

Het voorspellen wordt toch altijd een knappe kunst gevonden. Het biedt dan ook maar twee mogelijkheden: het komt uit of het komt niet uit. Doch wel is het waar dat bij den jongen Napoleon karaktereigenschappen merkbaar waren, die later zijn machtsmiddelen werden. Ook dat in zijn opstellen reeds iets leefde van de bijna klassieke kernachtigheid zijner toespraken.

De eerzucht van den jongen Bonaparte uitte zich toen reeds in den wensch: ‘d'obtenir sa retraite avec le grade de colonel d'artillerie et la croix de Saint Louis’. En voor ons, die hem bestudeeren, ligt in zijn eerzucht een grootsche kern, niet eigen aan dwingelanden of tyrannen. Wel zoover ligt zijn tijd achter ons, dat wij den mensch

[p. 71]

Napoleon thans wat objectiever kunnen gaan beschouwen zonder er steeds bij te denken ‘wat hij onzen voorvaderen heeft aangedaan’. Want buiten twijfel, Napoleon had besef van het grootsche; zijn ideeën waren, naast heerschzuchtig ook vooral groot. Hij had een open oog voor de waarde en beteekenis van kunst, al was hij geen goed kunstkenner en gingen zijn sympathieën dikwijls naar zeer matige talenten uit. Hij voelde dat de aanwezigheid van groote kunstwerken Parijs luister bij zou zetten; het was geen vandalenstreek, dat weghalen van meesterstukken uit de buitenlandsche musea, maar zijn wensch om Parijs tot een in alle opzichten uitblinkende stad te maken.

Berget geeft dan verder een korte, zeer beknopte beschouwing over het Frankrijk van Napoleon's opkomst, met hier en daar onnauwkeurigheden. B.v. hetgeen hij over Lodewijk XVI zegt, waar hij hem kenmerkt als ‘roi généreux, philanthrope, mais timide, qu'il fut la noble et innocente victime des fautes de ses prédécesseurs’, dat is door de allerlaatste geschiedvorsching wel wat in twijfel getrokken. Men weet dat men slechts langzaam en na jaren wachten de waarheden der geschiedenis hoort; Cabanès en Jean Jaurès, twee eminente en waarheidslievende historievorschers hebben ten opzichte van het karakter van Lodewijk XVI wel eenige andere dingen doen uitkomen dan wij zouden verwachten uit de kenschetsing van Berget, die er trouwens een der traditie is.

Er wordt daarop Napoleon's verhouding tot de massa, het volk, aangeroerd. Vele beschrijvers hebben aan zijn burgerlijken geest zijn invloed op haar toegeschreven. Het is mogelijk dat de groote keizer in zijn huiselijke oogenblikken zich een gemoedelijk man betoonde, zooals Arthur Lévy in zijn ‘Napoléon intime’ nadrukkelijk gedocumenteerd wil doen blijken, maar nergens valt een bepaalde sympathie voor het volk te constateeren. Napoleon, die beschouwd wordt als het voortbrengsel der Fransche revolutie, heeft de houding van het volk daarin veracht en diens moorden hebben hem tot walgens toe met afkeer vervuld. Kennen wij het teekenende gezegde, dat de jonge Bonaparte uitsprak toen hij, met vonkelende oogen terzijde staande, de bestorming der Tuileriëen beschouwde: ‘Gaf de koning mij slechts zes honderd soldaten en ik zou het gansche voorplein van plebs zuiveren!’ Mij dunkt, dit is geen blijk van onverdeelde sympathie. Berget vermeldt dan ook den volksafkeer van Napoleon, reeds als jong officier, en ik kan mij voorstellen dat deze, met zulke herinneringen aan de dierlijkheid van de volkswoede, zich niet heeft geschaamd om met zijn kanonnen op het door hem zoo geminachte, oproerige Parijsche plebs los te branden, toen hem dat door het Directoire werd opgedragen; een handelwijze, die hem later dikwijls genoeg verweten is geworden.

Daarop volgen de tochten naar Italië en Egypte. Eigenaardig, dit patriottische zinnetje van den militair Claude Berget, waar hij over Kléber spreekt als over ‘l'intrépide général Alsacien, dont la mémoire est la gloire de notre ville toujours française, de Strassbourg’. Hier zit den soldaat de roof van 1871 dwars.

Dan de Staatsgreep, die hem consul maakte en de Keizerskroning.

Op blz. 78 begint Berget zijn beschouwingen over Frankrijks glorietijdperk en Napoleon als mensch. Deze bladzijden had hij tot de belangrijkste uit zijn boek moeten maken; wel is waar moet toegegeven worden dat hij daartoe ook een eerlijke poging deed. Doch leeft in zulk een simpel zinnetje het gelaat van ‘le Grand Homme’ voor ons op: ‘Il avait les yeux bleu clair; son regard, selon l'état de son âme, lançait de terribles éclairs ou était d'une douceur infinie’? En bij de bespreking van Frankrijks grootheid geeft hij enkel een opsomming van menschen en staten. Wat zijn namen nu nog voor ons, die zelf ‘la puissance de Napoléon’ willen kennen? Inderdaad, de bladzijden 78-79 zijn de zwakste uit het boek geworden door overmaat van gezwollenheid en hol klinkende verheerlijkingswoorden. En wat te zeggen van zulk een grenzenlooze slordigheid: ‘l'Allemand Beethoven compose en l'honneur du général victorieux son oeuvre la plus admirée, la Neuvième Symphonie’? Dit zijn kleinigheden, maar de nauwkeurigheid van den geschiedschrijver, hetzij dat hij een geleerd, hetzij dat hij een populair werk schrijft, màg nergens te kort schieten. Iets beters wordt onder de handen van den militair het hoofdstuk, getiteld ‘le génie militaire de Napoléon’. Dat de veldslagen-keizer een uitnemend kenner van de soldatenziel was, mag allicht worden aangenomen; trouwens zijn eigen geschriften over den soldaat overtuigen ons daarvan al voldoende, evenals zijn menschkundige instelling: la légion d'honneur. Want Napoleon zeide: ‘le seul mobile du soldat français est l'honneur’.

Op de laatste bladzijden van het boek volgen verwijten aan het adres van den ‘royalist’ Chateaubriand. Ongetwijfeld betoont Chateaubriand zich in zijn boek ‘Mémoires d'Outretombe’ te veel royalist om in Napoleon iets anders dan den indringer te kunnen zien. Soms echter moet hij hem toch zijns ondanks bewonderen. Doch over den moord op den hertog van Enghien kon hij zich maar niet heenzetten. Dit is voor hem de ten hemel schreiende misdaad van den onmensch Buonaparte (let op de u).

En over deze noodelooze en niet te ver-

[p. 72]

geven daad van Napoleon zwijgt Berget geheel! Was deze man wel aangewezen om het volksboek van den grooten Keizer voor de Fransche natie te schrijven, hij, die niet wil dat men zijn afgod als een mensch ziet?

Hiermee wil ik volstaan. Berget schreef een geschiedenis van Napoleon's oorlogen in vlotten en aangenaam leesbaren stijl. Doch wat hij als bijwerk beschouwde: het Frankrijk zooals het onder diens bewind werd, en den mensch zelf, die het zulk een glorietijdperk verschafte, dit had hij een veel grooter en belangrijker plaats in zijn boek moeten inruimen. Want ‘tous les Français’ moeten den mensch Bonaparte leeren kennen; de geschiedenis van zijn oorlogen vinden ze al in hun schoolboeken en deze kunnen hun over hemzelf niets duidelijk maken.

CONSTANT VAN WESSEM.