Den Gulden Winckel. Jaargang 12

Het hedendaagsch tooneel in Frankrijk

V
Henry Bernstein

DOOR en door een tooneelschrijver, zonder ooit iets anders te zijn geweest - een sterk, habiel en gelukkig tooneelschrijver. En zoo is dan ook zijn werk wel het meest echte ‘tooneelwerk’ van dezen tijd: geen literair werk dat men in de stilte van zijne kamer leest, maar werk dat moet gezien, dat eerst op de planken tot zijn volle recht komt - en daar triomfeert door de meest doorslaande scenieke eigenschappen. Georges de Porto-Riche en ook Bataille kan men eerst ten volle genieten, na rustig lezen van hun werk volgend op het min rustig aanhooren en aanschouwen in een schouwburgzaal. Om Bernstein te leeren kennen volstaat eene eenvoudige lectuur niet; zijne stukken maken bij lezing een veel minder gunstigen indruk dan die van voornoemde auteurs, maar hoe belangrijk, integendeel, komen ze ons voor wanneer het spel hunner marionetten wordt bezield en belevendigd en op de planken ontwikkeld. Nochtans heeft het tooneelwerk van Bernstein tevens ‘literaire’ waarde, en onder dat oogpunt steekt het geweldig uit boven heel dien rommel seizoen-stukken die enkele weken leven en dan voor goed verdwijnen, zonder eenige hoop op eene ‘reprise’.

Ik zag Le Voleur drie- of viermaal zonder dat het me vermoeide, en ik geloof dat eerst na de laatste vertooning de werkelijke zin van het werk - die boven het ‘anecdotische’ is verheven - me klaarder duidelijk werd. Wel mag ik vele bezwaren hebben tegen de ‘recht van den sterkste’-conceptie die Bernstein lang verheerlijkt heeft en vele opwerpingen tegen zijne ruwe, iets of wat schematische en op 't effect gerichte drama's, en voor wat mezelf aangaat meer houden van 't fijner-geschakeerd, gevoeliger en algemeener-menschelijk werk van een Georges de Porto-Riche en een Henry Bataille - niettemin beken ik dat ik nooit een opvoering van Bernstein heb bijgewoond zonder geweldig aangepakt, durend geboeid en diep geroerd te zijn, gedwongen de buitengewone knapheid en stielzekerheid van dien auteur te bewonderen. Er is wel iets physieks in die ontroering, die door heel krachtdadige, soms iets of wat melodramatische middelen wordt verwekt, door eene rechtstreeksche en zeer behendige inwerking op de meest levendige, hevige en hitsige - en voor sommige menschen: lagere - onzer instincten; maar de uitslag is bereikt, het tooneelspel heeft zijn werk gedaan. Ge gaat uiterst geschokt heen, ge hebt een wezenlijk tooneelstuk gezien, dat zonder aarzeling de planken houdt, dat dòòr en dòòr leeft, dat spel is.

Tooneel is altijd conventie; ten eerste door het feit zelf der synthetische voorstelling die het moet geven: in drie, vier bedrijven worden soms zes, zeven druk-gevulde en veelvuldig-geuite levens samengeraapt en door elkaar geworpen; ten tweede door het feit der stoffelijke voorbrenging van het spel, door de regie.

Meer dan andere stukken steunen de werken van Bernstein op die conventie van het tooneel. Juist wijl de schrijver diep ingrijpen wil, den toeschouwer

[p. 20]

hijgend van angstige belangstelling laten, hem met zijn rap, raak, ineengedrongen werk overmeesteren, moet hij toestanden kiezen die een bizonderen indruk laten zullen, en die paradoxaal, uiterst durvend, pakkend zullen zijn, en personen met titanische proporties, grootsche driftmenschen zonder bescheidenheid en zonder moraal, die brutaal uitleven hunne passies en zich hals over kop, met eene onweerhoudbare onstuimigheid, in den roes des levens werpen. Men kan natuurlijk, uit moreel oogpunt, en wijsverstandelijk redeneerend, heelwat in zoo'n wereld afkeuren, er veel habiliteit en sluwe berekening in vinden, men kan echter niet aan den huiveringwekkenden invloed ervan ontsnappen. Er zijn oogenblikken - bijv. in Le Voleur of La Rafale - dat uw keel is dichtgesnoerd, dat ge met bonzend hart zit te luisteren, dat ge heel uw leven hebt vergeten om op te gaan in 't leven dier conventioneele wezens, dat op de planken aan 't oplawaaien is, in overdaad van bangmakende gebeurtenissen, kolossaal en tragisch...

Nu vrees ik met deze impressies een verkeerden indruk verwekt te hebben en te veel nadruk gelegd op het uiterlijk leven van Bernstein's tooneelhelden. Om aan tooneel-personen leven bij te zetten liggen feitelijk twee wegen open: die der ruwopgezette psychologie, welke niet principieel wordt geformuleerd en zich rechtstreeks uit in de woorden en daden der creaturen, en slechts dáárin - dat is de methode van Bernstein, zooals ook van Mirbeau en Fabre - en de weg der diepere, fijnere, geleidelijke ontleding, der detail-ontrafeling, der lyrische of doctrinale typeering, zooals Porto-Riche, Bataille, Tristan Bernard het aristocratischer, geestrijker en meer literair opvatten. Twee totaal-tegenovergestelde concepties der dramatische kunst.

Bernstein heeft zonder voorbehoud de zijne gekozen, die 't best met zijn temperament overeenstemde. De toestanden overheerschen in zijne stukken de karakters, de gebeurtenissen de psychologie, de stoffelijke realiteit de innerlijke, diepere complexie des harten. Daarom heeft men het recht Bernstein niet tot de heel groote, de heel volledige kunstenaars der ‘Bühne’ te rekenen. Men weigere hem echter niet de erkentenis dezer twee groote hoedanigheden: beweging en kracht. Men drijve ook het verwijt van ‘materialiteit’ niet te ver, want de levendigheid, de echtheid van zekere zijner schepsels zijn maar al te waar, al te werkelijk. En nogmaals: de eigenschappen die hij stellig bezit zijn toch zoo geschikt theatraal, zoo essentieel dramatisch; men moet ze in aanmerking nemen, al ware 't maar om den ontzaglijken bijval van Bernstein en zijn bijzonderen invloed te verklaren.

‘Theâtre de faits’ kan men het noemen, waarin de redeneeringen maar de leemte schijnen te vullen die tusschen de opeenvolgende feiten ligt. De dialoog bestaat uit korte replieken, gaat snel; monologen vindt men er niet, geene bespiegelingen, geene discussiën en vooral geene tendenz...

Henry Bernstein
Foto Pietzner

Daarbij nog dit: Bernstein kiest nu eens niet heel verfijnde, bewuste, gevoelsnobele of verstandelijkscherpe wezens, die veel debateeren of poëtiseeren, maar wel instinct-wezens, die zich laten meesleepen door de onrustigste der menschelijke driften: de vleeschdrift, het spel, de geldzucht en de hoovaardigheid, menschen die van alle moraliteit afstand doen om tot hun doel te geraken: de fortuin, de eer, de liefde-bevrediging; die als wilde dieren door 't leven zijn losgelaten; eene weinig kristelijke collectie schurken en fortuinjagers, genieters en levensuitbuiters, aan wie luttel psychologie te verspillen is en die, van nature uit, danig verschillen van de veel schooner en gevoeliger schepselen van Henri Bataille bijv. Dat alles belet niet dat die primaat-menschen, als zoodanig, massaal van gestalte zijn en heel krachtdadig uitgebeeld, diep ademend, stevig gespierd en breed-geschouderd: zie den arrivist-minister Cortelon uit La Griffe, den speler-minnaar uit La Rafale en vooral den speculateur Brachart uit Samson, of Bourcade uit Après moi; 't zijn titanen, zooals Balzac er schiep in zijne onsterfelijke romans, maar 't zijn kerels zonder schroom, die heel en al in handen zijn van het fatum hunner driften. Niettemin komen er in het werk van Bernstein figuren voor -

[p. 21]

bijna allen vrouwfiguren - die heel wat ingewikkelder, subtieler zielsbestaan en psychologisch gesproken heel wat ruimeren ondergrond hebben: Marise uit Le Voleur, Hélène uit La Rafale, Eveline uit Le Bercail, Bourcade's vrouw uit Après moi. En Israël bewijst doortastelijk dat Henri Bernstein ook ideologische waarde aan zijne personen geven kan: men verwachte niet eene zeer vaste, zeer strenge, breeddoorgevoerde gedachten-synthese ..., maar het stuk is eerlijk en heeft op het moeilijke vraagstuk van den rassenstrijd - zoo partijdig door anderen ontwikkeld, zelfs door Maurice Donnay in zijn Retour de Jerusalem - zeker nieuw licht doen schijnen, in de schaduw der stille liefde en der edelmoedige verdraagzaamheid. Het beleed voor het eerst een op overweging belusten Bernstein...

Zijn laatste product L'Assaut schijnt, in dien zin, een soort van nieuwe richting in zijn werk in te leiden. De reuzen-afmetingen zijner personen worden ingekrompen, de trekken die ze typeerden verzacht; hun instinct is minder woest en wreed. Met Samson - waarin een echt Balzaciaansch groot wezen is geschapen - is 't het beste stuk van Bernstein. Het heeft niets verloren van de vroegere kracht van den schrijver, niets verbeurd aan mannelijkheid, stoerheid en saamgedrongenheid en 't heeft, in een anderen zin, veel gewonnen aan emotie, aan liefde, aan betere menschelijkheid; het draagt in zich wat onrust, wat angst en een zekere edelaardigheid. Dusdanig is het wel ‘epochemachend’, gelijk zekere stukken vroeger van Dumas Fils, omdat het, duidelijker gevend dan ooit de karakteristiek van deze eeuw van geld-overmacht, van ontketende instinctuitbundigheid en van levensstrijd, tevens iets in heeft van al de troebele verwachtingen en betrachtingen van dezen tijd, en schijnt te wachten - gelijk wij allen - op de bevestiging van een nieuwe moraal misschien, op een andere conceptie van het geweten, ja zelfs in die richting een eerste aanduiding geeft.

De held van dat stuk, de politieke leider Merital, gekomen op het hoogste stadium van gezag, rijk geworden door een staag leven van noesten arbeid, self-made man, dien nog ten laatste de schoonste liefde bekroont om zijn geluk compleet te maken en die leven kan als in een roes van bestaansovervloed, in een weelde van voldaanheid en glorie, lijkt wel op 't eerste gezicht eene zeer gewone Bernsteinsche figuur. En wanneer dan de ‘assaut’ op hem wordt geworpen, wanneer dan al de krachten die tot dan toe met hem hebben medegewerkt om hem er boven op te helpen, ineens allemaal zich tegen hem keeren, storm loopen tegen zijn reuzengestalte om hem neer te smakken, en het lot op hem zijn ‘revanche’ schijnt te willen nemen, dan zijn we niet verwonderd. Dat eerste deel van 't stuk loopt volgens de gewone traditie van den schrijver. De keering komt daarna: wanneer de storm geweerd, de man zichzelf voor het tribunaal van zijn eigen geweten roept en daar zich zelf veroordeelt. Zijn vijand is overwonnen, de lage bedrieger die jaloersch was van zijn politiek gezag en hem heeft willen onteeren, de ploert waarmee hij heeft gevochten lijk twee boxers vechten, lijf tegen lijf, met al de kracht, de koopigheid en de beslistheid die in hen is. Hij overwon en toch is niet zijn strijd geëindigd, de wroeging van zijn eigen geweten die hem kwelt, de twijfel van zijn eigen gedachten, welke hem dwingt aan zijn liefste zijn schuld te belijden en daarna uit de politieke wereld weg te gaan. Hij is geen Samson die de zuilen van den tempel doet instorten, maar een arm man die ten laatste een inkeer beleeft welke uit de zuiverste vergelding sproot, die sympathiek is - niet zooals de vroegere Bernsteinsche personen omdat hij gestolen heeft en als een avonturier zijn eigen leven heeft moeten mortelen met de tranen en het bloed van zijn slachtoffers - maar ondanks dat alles, omdat hij in den grond zoo zwak is, zoo arm menschelijk. L'assaut voltooit de evolutie in Israël en Après moi aangeduid en welke voorzeker vele nieuwe vrienden naar Bernstein zal leiden, die vroeger door de al te groote brutaliteit, driestheid en woestheid van zijn werk werden afgeschrikt. We danken aan Bernstein: Le Marché, Le Détour, Joujou, Le Bercail, La Rafale, La Griffe, Le Voleur, Samson, Israël, Après moi en L'Assaut. Hij is nog maar een beetje over de dertig... Het kabaal rond Après moi gemaakt, toen dit stuk in de Comédie Française werd opgevoerd, werd door de antisemieten gestookt; het valt niet terug op Après moi maar op het Jood-zijn van Bernstein. Kleingeestige daad van een hoopje Camelots du roi, die hem zijn buitengewoon succes in Frankrijk benijden en niets van zijn waarde hebben afgedaan, overigens, door hun tumult. De weerwraak van Bernstein was L'Assaut...

We zullen Bernstein niet als leider nemen, hem niet als meester erkennen, niet van hem houden met de passie waarmede we een de Porto-Riche, een Mirbeau, een Curel kunnen liefhebben - maar hem aanzien - met de bescheidenheid die, in princiep, deze woorden veronderstellen - als een uitstekend dramaturg en een flink schepper-vanleven, een alleen-staanden uitbeelder van den modernen tijd...

ANDRÉ DE RIDDER.