Den Gulden Winckel. Jaargang 11

[p. 177]

Elfde Jaargang No. 12

Moderne Engelsche mystiek.
William Butler Yeats.

Uit vlammend roode droomen treedt het jonge leven in het grauwe licht van grauwen werkdag en eerst de ouderdom brengt dien schoonen schijn terug.
Het Land van Verlangen.

DE werken geïnspireerd door de ontwikkelingsleer, - want zoowel de klassenmoraal van Kipling, het tot het uiterste gedreven individualisme van Butler en Shaw en het elementaire in de kunst van Houseman kunnen op het nieuwe bewustzijn van het verband dat er bestaat tusschen de dierenwereld en den hoogeren mensch teruggevoerd worden, - moesten noodzakelijkerwijs door een reactie gevolgd worden. We vinden dan ook, dat in de laatste jaren der vorige eeuw het idealisme weer opbloeit. In Duitschland reeds lang door philosofen van naam voorbereid, werd het door de jonge literaten van de nieuwe eeuw met open armen ontvangen. Dit nieuwe idealisme gaat eng gepaard met de mystiek. In dezen overgangstijd vol droomen, voorgevoelens en vaag verlangen, nu men gaarne vasten grond bereiken zou, maar toch altijd nog geen gevonden heeft, wordt een bevrediging gevonden in de mystiek, die toch zelf niets dan een groot verlangen is. Deze mystiek heeft als uitdrukkingswijze de symboliek gekozen. A. Symons (the Symbolist Movement in Literature) schrijft hierover het volgende: ‘De nieuwe richting breekt met alle beschrijvingen, met alle rhetoriek; als door toovermiddelen wil ze het schoone plotseling verschijnen doen; de regelmatige rhythmus der versregelen wordt onderbroken, om de woorden met grooter kracht zich te laten verheffen. Het mysterie des levens wordt niet meer gevreesd; de ziel der dingen wordt integendeel volijverig gezocht’.

William Butler Yeats is het middelpunt van een kring van schrijvers, die deze richting in Engeland vertegenwoordigen.

Ier van geboorte en een vurig patriot, sluit hij zich aan bij de partij van Jong-Ierland, die de pogingen om aan het groene eiland de vroegere zelfstandigheid terug te geven, een taak door de Iersche patriotten uit het midden van de vorige eeuw begonnen, met ijver voortzet. Wat deze Jong-Ieren echter van hun voorgangers onderscheidt is hunne liefde voor de Keltische literatuur en de bijna vergeten taal van Ierland. Deze weder tot nieuw leven te doen opbloeien, daarnaar wordt door Yeats en zijn partijgenooten uit alle macht getracht. Iersche liederen, sprookjes en spreekwoorden, die nog onder het volk leven, worden ijverig verzameld en de Ossian-vereeniging heeft door hare publicaties en vertalingen van oud Iersche literatuur veel ertoe bijgedragen om in Europa de belangstelling voor de rijke letterkunde van het vroegere Ierland op te wekken. Later hebben ook de werken van Fergusson, Hyde,

[p. 178]

Lady Gregory en anderen voor ons een nieuwe phantastische wereld ontsloten, een wereld, die echter nog maar half toegankelijk voor ons is. Van deze laatsten, zijn tijdgenooten, onderscheidt Yeats zich daardoor, dat hij volstrekt geen gevoel heeft voor de politieke zijde der Iersche quaestie. Zijn geest is geheel vervuld van Ierlands verleden en Ierlands toekomst. De ellende van het tegenwoordige Ierland, - meer dan 40.000 menschen verlaten jaarlijks als emigranten het eiland - de overheerschende invloed van de geestelijkheid, de verwoesting van den bodem en de vele andere misstanden, waaronder Ierland gebukt gaat, dat alles is voor Yeats bijzaak: een kort tijdperk in de geschiedenis van Ierland. Dat alles moet voorbijgaan, en wanneer slechts de Keltische geest in Ierland levendig blijft, dan vreest hij niet voor Ierlands toekomst.

De macht van het goddelooze en grof-materialistische Engeland zal weldra tot het verleden behooren, de tijd voor het vrome, zich in bovennatuurlijke dingen vermeiende Ierland, breekt aan. Hieraan gelooft de dichter even zoo vast, als aan zijn Katholicisme en zijn geestenwereld, en dit moet men niet uit het oog verliezen, wanneer men zijn gedichten begrijpen wil. Deze phantastische wereld, waarin Yeats verkeert, is duizenden van jaren van onzen modernen tijd verwijderd en bevolkt met zeldzame wezens; met vriendelijke of booze sprookjesgestalten, verpersoonlijkte begrippen en vrome, uit het Katholicisme ontstane, helden.

Zijn gedichten wenden zich uitsluitend tot het teerste, dat in een menschenziel bestaat. Wind en golven ruischen in al zijn gedichten, en de geesten van Ierlands verleden begeleiden het klagen der elementen met hun treurige muziek. Wat men gewoonlijk onder phantasie verstaat is niet voldoende om Yeats te begrijpen; maar al heeft men een grondige kennis van Yeats' mysticisme en van de geschiedenis en tradities van Ierland noodig om deze wereld van elementaire geesten en schaduwen ten volle te verstaan, bewondering kunnen we ook zonder dat alles voor den schrijver voelen. Al begrijpen we de taal niet altijd, waarin Yeats tot ons spreekt, hij staat toch de elementaire geesten zooveel nader dan wij, we voelen wel, dat het echte poëzie is, waarin hij ons binnenvoert, en dat het zeker de moeite waard zou zijn, om door een grondige studie ons het ontbrekende eigen te maken. Veel in de poëzie van den dichter schijnt de uiting te zijn van een groot verlangen, het verlangen naar de verloren gegane eenheid met de natuur. Het volgend gedichtje ‘De Meeuw’ en zijn drama ‘Het Land van Verlangen’ kunnen tenminste op deze wijze verklaard worden.

O, Meeuw klaag niet meer in de luchten
Of klaag in de wateren van 't westen;
Want uw stem wekt gedachten aan cogen
Van passie zoo blind, aan haar zoo lang
En zoo schoon, dat op mijn boezem zich los wond;

Het klagen der winden alleen wekt leed in mijn ziele genoeg.

In de techniek van zijn drama's doet Yeats in zijn behandeling van het bovennatuurlijke, of liever van de diepste raadselen der ziel, (want zijn geesten zijn slechts symbolen voor wat plaats grijpt in de harten der menschen) dikwijls aan zijn geestverwant Maeterlinck denken, blijft echter toch altijd geheel oorspronkelijk, zoowel in den vorm als den inhoud van zijn drama's.

Met groote verachting vervuld voor het Engelsche tooneel, dat, zooals Yeats zich uitdrukt: ‘nog slechts kermisstukken voor de groote massa der wereldsteden kan opvoeren’, weet hij toch den invloed van het tooneel naar waarde te schatten en sticht met Moore en Lady Gregory een nationaal literarisch Iersch theater. De opvoeringen van dit theater vonden grooten bijval zoowel in Dublin als Londen. In de allereerste-plaats dankt Yeats zijn roem aan zijn drama ‘Gravin Kathleen’ dat door bovengenoemd theater verscheidene malen werd opgevoerd. In een van zijn eerste bundels ‘Iersche Sprookjes en Volkssagen’ wordt dezelfde stof als sprookje gegeven.

Lang geleden kwamen twee rijkgekleede kooplieden naar Ierland. Zij namen in de voornaamste herberg hun intrek en brachten hun tijd door met geldtellen. Het gerucht verbreidt zich door de stad dat twee menschlievende vreemdelingen handen vol goud uitdeden, om den algemeenen nood te lenigen, en een dichte menschenmassa verdringt zich voor de herberg. Maar diepe schaamte was te lezen op het aangezicht van hen, die geholpen waren, want deze mannen kochten zielen voor den duivel en betaalden iedere ziel naar zijn waarde. Nu leefde in die stad de vrome, rijke gravin Kathleen O'Shea; als deze hoorde, hoe de duivel zich den nood des volks ten goede maakte, beval zij al hare kasteelen, bosschen en weiden te verkoopen en de opbrengst onder de armen te verdeelen. De boden des duivels, in woede over haar tegenwerking ontstoken, dringen bij haar binnen, binden hare handen, zoodat zij het teeken des kruises niet maken kan en berooven haar van al hare rijkdommen. Binnen acht dagen wordt graan uit het westen verwacht, maar acht dagen zijn dikwijls een eeuwigheid, en er bleef den armen niets anders over, dan hunne zielen te verkoopen, of van honger te sterven. Een dag en een nacht treurt de gravin, dan neemt ze een wanhopig besluit, gaat naar de kooplieden en voor 100000

[p. 179]

goudstukken verkoopt ze haar reine ziel aan den duivel. Nu was de nood van het volk geleden, maar opgesloten in haar kamer, sterft de gravin van kommer en verdriet. God echter verklaart, dat de aankoop van de ziel van gravin Kathleen, die hare medemenschen uit de eeuwige verdoemenis gered had, van geen waarde is. Als na acht dagen de schepen met het graan komen, verdwijnen de kooplieden even plotseling, als ze gekomen zijn. De visschers van de Iersche kust beweren echter, dat Satan ze in een onderaardsche kerker gevangen houdt, totdat ze hem de ziel van gravin Kathleen bezorgen. Maar deze is voor eeuwig voor den duivel verloren.

Het tweede belangrijke drama van Yeats ‘Het Land van Verlangen’ speelt in het Ierland van den tegenwoordigen tijd; van onze moderne gedachtenwereld ligt het echter nog veel verder af dan het vorige.

Een warme Meinacht aan de uiterste punt van Europa, waar de golven van den Atlantischen Oceaan de kust van West Ierland bespoelen. In de boerenkeuken zit het gezin Bruin bij elkaar, een pater is bij hen te gast. De zoon des huizes loopt bedrijvig heen en weer en bedient zijn ouders en den geestelijke, die om de tafel zitten. Voor het vuur zit de jonge vrouw Marie verdiept in een vergeeld handschrift. Op de vensterbank staat een groote schotel met sleutelbloemen. Brigitta, de oude boerin, is ontevreden en beklaagt zich bij den pater over haar dochter. In plaats van het vee te verzorgen, de vaten te wasschen of de tafel te dekken, leest ze oude papieren, welke de overgrootvader, een man die zijn geld met doortrekkende zangers verbraste, nog geschreven heeft. ‘Wat lees je mijn dochter?’ vraagt de geestelijke. ‘“Ik lees van de koningsdochter Adene, die in een Meinacht een stem hoorde zingen en toen ze, half ontwaakt, half nog in slaap, die stem volgde, in het land der feeën kwam, waar men altijd jong blijft, waar geen berekenend verstand bestaat, waar niemand kijft of scheldt. Daar bleef ze en daar is ze nog, daar danst ze in de vochtige schaduwen van het woud, of op de toppen der bergen, waarover de sterren heenglijden”’.

De vrome vader vermaant Marie niet in droomen te leven, maar zich met de schoone werkelijkheid tevreden te stellen. Haar man echter wil niet, dat men haar verwijten doet. Ze beleeft zoo weinig vreugd, hij is veel op 't veld en de moeder heeft een scherpe tong.

‘Ga sleutelbloemen voor de deur strooien Marie’ zegt hij, ‘het is Meinacht en dan hebben de geesten een gouden pad’.

Marie (komt droomerig terug): ‘Ik heb ze gestrooid en weenend voerde de wind ze mee, en toen kwam een klein meisje en ving ze op; haar kleed was groen en rood als goud glansde haar haar, maar ze had een gelaat zoo kleurloos, als het water in de ochtendschemering’.

De pater waarschuwt haar voor booze geesten, die in lieflijke gestalten de zielen der menschen bedreigen.

Daar wordt geklopt. Marie neemt een schotel melk, en zet dien buiten de deur. ‘Het was een oud vrouwtje, dat om melk vroeg’ zei ze.

Moeder Brigitta jammert, dat wie aan het kleine volk melk en vuur geeft in den Meinacht, geraakt in hun macht. De geestelijke wijst op het kruisbeeld aan den wand; dat zal allen beschermen. Wederom wordt er geklopt. Marie neemt met de tang een turf van het vuur en reikt die aan iemand die buiten staat. Brigitta overlaadt nu haar dochter met de heftigste verwijten, en deze, wie het hart overloopt van bitterheid, roept uit: ‘Komt, geesten, neemt me mee, geeft me de vrijheid terug, die ik verloor. Ik wil weg uit deze droeve wereld, ik wil voortijlen met u op de kruinen der golven, en als een vlam dansen op de toppen der bergen’. Haar man omarmt haar liefdevol en ze wordt rustiger. Daar hoort men buiten een kind zingen. De oude vrouw, betooverd door het gezang, opent de deur. Een lieflijk kind komt op bloote voeten binnen; het klaagt over koude en honger en moeder Brigitta verzorgt het bij het vuur. Het kind is gauw tevreden gesteld en begint dan te dansen van louter geluk. Dan ziet het het kruisbeeld aan den wand. ‘Neemt het weg het vreeselijke gemartelde beeld!’ roept het uit. En de pater zelf neemt het en brengt het in de kamer.

Het kind neemt nu de sleutelbloemen, strooit ze in een kring om Marie en omvat deze met haar armpjes.

‘Ik zond mijne boden om vuur en melk en hoorde toen, hoe iemand mij riep en toen kwam ik’. Tevergeefs smeekt en bidt de pater; het kind lokt Marie met tafreelen uit het ‘Land van Verlangen’; buiten worden wilde liederen gehoord alsof de winden en golven ze zongen - Marie sterft en het kind verdwijnt.

In dit laatste drama vinden we Yeats' mystieke ideeën neergelegd en wel hoofdzakelijk zijn geloof aan een gouden tijdperk, toen de eenheid der menschen met de natuur nog bestond, toen daarom allen nog volmaakt en de Godheid nabij waren. Vaag herinneren sommige reine zielen (Marie) zich nog dien gelukzaligen tijd en kunnen geen vrede in dit materieele aardsche leven vinden, dan sterven ze van verlangen naar hun vroeger bestaan. Er is echter een middel om deze ideale wereld te bereikenen wel door de phantasie.

[p. 180]

Deze materieele wereld is slechts bedrog en schijn, de werkelijkheid vinden we in de wereld der ideeën, waaruit deze schijnwereld na eindelooze emanaties voortgesproten is en die op haar beurt weder door eindelooze emanaties uit het oer-begrip, uit God zelf ontsproten is. Daarom de voorliefde van Yeats voor den tijd, toen sagen en legenden ontstonden, de menschen meer phantasie hadden en dus dichter bij de waarheid, dichter bij het geluk stonden.

We vinden hier in Yeats een navolging van Böhme en Swedenborg, ofschoon hij meer direct onder den invloed van William Blake stond. Evenals deze merkwaardige dichter-schilder-philosoof, over wien ik u in een volgend artikel een en ander hoop mede te deelen, denkt Yeats door de ideeën, neergelegd in zijn drama's, essays en gedichten, de menschheid een schrede verder te brengen naar het aardsche paradijs, dat ze verloren hebben, opdat dan eenmaal het gouden tijdperk weder zal terugkeeren op aarde.

Dr. A.B.-d.V.