Den Gulden Winckel. Jaargang 11

Tooneel

I. De Idealist. Een zedenspel in 5 bedrijven door C. en M. Scharten-Antink. Eerste opvoering 12 Oct. bij de Kon. Vereen. Het Nederlandsch Tooneel.
II. Ferdinand Huyck. Tooneelspel in 5 bedrijven, bewerkt naar den roman van Mr. J. van Lennep, door Anna van Gogh-Kaulbach. Eerste opvoering 23 Oct. bij de Kon. Vereen. Het Nederlandsch Tooneel.

I.

Het is reeds lang geleden (in het Februari-nummer was het voor het laatst), dat ik van de lezers van ‘Den Gulden Winckel’ aandacht vergde voor nieuwe Nederlandsche tooneelstukken. Evenwel ligt de schuld niet aan mij: sinds dien is er geen nieuw oorspronkelijk werk ten tooneele gebracht. Thans, nu het seizoen al weer flink gevorderd is, valt er nog steeds weinig belangrijks te vermelden, ook al bracht de Kon. Vereen. Het Nederlandsch Tooneel ons een ‘zedenspel’ in vijf bedrijven van het echtpaar Scharten-Antink. De Idealist, zoo luidt de titel van het eerste tooneelwerk van deze vermaarde letterkundigen, is vrijwel als een mislukte poging te beschouwen. In de eerste plaats weet de persoon van den idealist nóch onze belangstelling gaande te houden nóch onze sympathie te verwekken, in de tweede plaats ontbreekt er in het stuk de handeling die het mogelijk tot een product van dramatische letterkunde zou hebben kunnen maken. De schrijvers vergissen zich als zij meenen dat het publiek in den kinderachtigen hoofdpersoon een ‘idealist’ heeft kunnen zien. In dergelijke stukken is het zaak dat de idealist waarlijk een idealist zij, d.w.z. dat hij een volwassen mensch is van volkomen zielerijpheid, wiens handelingen vallen binnen het kader van het aannemelijke. Tenminste, zoo dient het te zijn als de auteurs ernstig tegenover hun hoofdpersoon staan. Het kan echter ook voorkomen dat de makers van zoo'n stuk ironisch tegenover den held zijn gekeerd, dat zij een levenspose vonden tegenover hem, waardoor ons hun bedoelingen, juist van wege den invloed van het ironische, des te dieper treffen. Maar van eenigen humoristischen kijk op de persoon van den held valt in hun stuk ongelukkig evenmin iets te bespeuren. Zooals gezegd, is het verkeerd met betrekking tot dit ‘zedenspel’ het woord ‘handelingen’ te noemen, aangezien er van handeling in volledig-dramatischen zin geen sprake is.

In de inleiding die de heer en mevrouw Scharten voor hun stuk schreven, geven zij ons de volgende verklaring van hun werk: Albert van Haeften, een jongen van even in de twintig, opgevoed in een landelijk plaatsje, waar nog zijn moeder en zijn meisje Lucie wonen, werkt te Amersfoort voor het staats-examen. Hij werd eerst voor het effecten-vak opgeleid, maar wijl dit weinig met zijn poëtischen aanleg strookte, wil hij nu in de letteren gaan studeeren. Hij heeft kamers bij juffrouw Leebeek, evenals Willem Voorthuis, een wat ouder jongmensch, die bij de post is. Voorthuis is geëngageerd, en zijn meisje is in betrekking te Bloemendaal. Haar zuster, Mathilde Verhoef, is in Amersfoort ziekenverpleegster en, er herhaaldelijk haar a.s. zwager bezoekend, heeft ze kennis gemaakt met Albert van Haeften. Hij is de idealist van wien de titel spreekt. Het is een dier dichterlijke naturen van velerlei begaafdheid, in wie de stroomingen van dezen tijd een aantal vage denkbeelden over hoogste naastenliefde en gelijkheid van alle menschen hebben gewekt; denkbeelden, die hij 't zijn heilige plicht rekent, onmiddellijk in daden om te zetten, en die hij voor het ideale socialisme houdt. Die denkbeelden bepalen Alberts omgang, als tusschen gelijken, met zijn kostjuffrouw en haar

[p. 171]

kinderen; zij brengen hem ertoe, haar neef, den behangersknecht Maarten Oppenraay, in wien hij een grooten kunstenaarsaanleg ontdekt, tot vriend te nemen. Zijn hospita, een nuchtere, harde vrouw, leeft gescheiden van haar man. De jeugd harer kinderen is daardoor tamelijk somber geweest, en nu acht de idealist zich geroepen, de dochter, Truus, wat meer levensvreugde en vertrouwen bij te brengen, en den verwaarloosden Jan zooveel mogelijk op te voeden. Ook Mathilde, die vroeger een ongelukkig engagement heeft gehad, wil hij door een intiem verkeer van musiceeren en verzen-lezen en wandelen weer tot een gelukkig leven terugvoeren. Hij ziet bij dit alles niet, hoe hij alleréérst het geluk najaagt zijner eigen mooie droombeelden.

De inhoud van dit ‘zedenspel’ nu, is de reeks van conflicten tusschen een zoodanigen idealist en de menschen op wie hij wil inwerken.

Tot zoover de schrijvers. Hadden zij nog medegedeeld dat die ‘conflicten’ daarin bestaan, dat Truus heel leukjes op Albert verliefd wordt en daarin op meer zwaarmoedige wijze door Mathilde wordt gevolgd, terwijl de behangersknecht, ontevreden met zijn omgeving, opnieuw aan den drank raakt, de gansche inhoud van het stuk ware u bekend. Door al deze ‘conflicten’ wordt de hoofdpersoon echter niet getroffen! Hij is immers op geen der beide vrouwen verliefd. Het stuk geeft niets dan de beschrijving van zijn ondervindingen, de beschrijving van, laat ons zeggen, zijn onbewuste proefnemingen op sociologisch gebied. Dientengevolge behoort het gegeven eerder tot de epische, dan tot de dramatische literatuur, en behoeft het nauwelijks vermelding dat dit ‘zedenspel’ voorbestemd was te vallen.

Het is zeker een curieus feit, dat een criticus als de heer Scharten en een schrijfster-van-verhalen als zijn echtgenoote door het doen vertoonen van dit stuk zoo weinig kijk op het wezen van zoo belangrijk een literatuur-soort als de dramatische bleken te bezitten.

II.

Aangemoedigd door het succes dat der tooneelbewerking van Sara Burgerhart ten deel viel, heeft de Kon. Vereeniging thans dien prettigen avonturenroman Ferdinand Huyck op de planken gebracht. Jacob van Lennep's meesterwerk werd door Mevr. van Gogh-Kaulbach niet onverdienstelijk tot een vrij mager kijkstuk samengedrukt. Zooals het bij een kijkstuk behoort, vormen hier de fraaie costumes en het fraaie decor de grootste aantrekkingskracht. Menschen die het met de literatuur nauw nemen raad ik niet aan Ferdinand Huyck te gaan zien. Immers kán het niet anders of juist dat innerlijke leven, ontstaan door den persoonlijken stijl van den schrijver, waardoor aan dezen roman in het bijzonder zoo'n groote bekoorlijkheid wordt verleend, zal men in de tooneelbewerking moeten ontberen. Kan men in het algemeen het trekken van drama's uit romans niet billijken, in het onderhavige geval kan men er al heel weinig vrede mede hebben, gezien dat Ferdinand Huyck in het boek nauwelijks de held van het verhaal is, en hij dit in een tooneelstuk, naar hem genoemd, natuurlijk wèl zijn moet. Echter hindert dat ons in den roman niet zoo, en vergeeft men Ferdinand daar dikwijls zijn min heldhaftige handelwijs, tegenover Amalia bijvoorbeeld. Wat ons in van Lennep's boek zoo aangenaam bezighoudt is niet zoozeer de ingewikkelde intrige, als wel de meesleepende, vloeiende stijl en verteltrant van den schrijver, die de sfeer van het familieleven der Hollandsche patriciërs uit de 18^de eeuw zoo meesterlijk te weven wist om zijn vertelling. Van die zoo bekorende Santje kon natuurlijk in het stuk niet veel overblijven, daar de dramatiseering alleen op de romantische intrige was aangewezen. Een gevolg van een en ander is dat in Mevr. van Gogh's bewerking Ferdinand's ongeschiktheid als held nog hinderlijker blijkt en de graaf de Talavera de belangrijkste persoonlijkheid wordt. Dat de bewerkster menigmaal de noodige handigheid heeft getoond in het bekorten, in het naar voren brengen van wat naar voren moest worden gebracht, vooral ook in het samenbrengen van de personen op één plaats, mag ik niet ontkennen. Wat ik echter hier met nadruk verklaar is dat men tegen dergelijke bewerkingen, als zijnde de verminkingen van goede romans, niet genoeg kan protesteeren. Zelfs van een nuttigheidsstandpunt bekeken hebben ze geen recht van bestaan, daar de fijnproevers op literair gebied slechts worden geërgerd, terwijl de half-ontwikkelden, die den inhoud van het boek uit het stuk meenen te kennen, tot het lezen van den roman niet zullen worden opgewekt. Dat de bewerkster zelve het onartistieke van haar arbeid wel gevoeld heeft, kan voor hem die de kunst van het lezen tusschen de regels verstaat, blijken uit de volgende opmerkingen die zij over het ‘tooneelstuk’ Ferdinand Huyck meende te moeten maken. Mevrouw van Gogh zegt in het programma het volgende:

‘Ferdinand Huyck’, de meest geliefde roman van Mr. Jacob van Lennep, den schrijver, die ‘gedurende weinig minder dan een halve eeuw de lust en de liefde van de Nederlandsche natie geweest is’, brengt ons in kleurige beelden het leven en de zeden der Hollandsche 18^de eeuwsche burgerij voor oogen. Doch naast zedenbeeld is het werk ‘roman’, verhaal van de meer of minder

[p. 172]

bijzondere lotgevallen en ondervindingen der personen, en hoe die personen, gegeven hunne karakters, op die uiterlijke dingen reageeren. En het was vooral die ‘roman’ die zich leende tot tooneelbewerking, waarbij de verbeelde personen ons verschijnen in levende actie. Aan de kern van het werk moest worden vastgehouden, veel bij werk uitgeschakeld, vele scènes, die in den roman een groote plaats innemen, bleven achterwege, niet zonder leedwezen soms, zooals de vaart met het jacht bijv. Komen door de bewerking enkele personen wat meer in het schemerlicht te staan dan in den roman, de bewerkster heeft er naar gestreefd hen hunne oorspronkelijke gedaante te doen behouden, en zelfs waar het tooneelstuk een eenigszins gewijzigd slot vroeg, is vastgehouden aan voorvallen en mogelijkheden, óf door den auteur van den roman aangeduid, óf in ieder geval gansch strookend met het karakter zijner personen’.

Zooals gezegd, geslaagd in haar werk is Mevrouw van Gogh wel. Maar zou zij dergelijke verrichtingen niet liever aan minderen overlaten, niettegenstaande de allesbeheerschende quaestie van ‘vraag’ naar dit soort werk een goeden marktprijs belooft?

Amsterdam.

SIMON B. STOKVIS.