Den Gulden Winckel. Jaargang 11

[p. 81]

Elfde Jaargang No. 6

Perk's Iris

VOSMAER heeft het gezegd¹⁾ en velen hebben het verontwaardigd herhaald: ‘Iris’, Perk's ‘laatste’²⁾ gedicht, een der schoonste werken der moderne nederlandsche litteratuur is door ‘De Gids’ geweigerd en teruggestuurd. Het gedicht, dat thans door elken ‘woordkunstenaar’ wordt voorgedragen, oordeelde ‘De Gids’ niet schoon genoeg voor de afleveringen die gevuld werden met verzen van J.N. van Hall, J.L. Wertheim, C.L. Lütkebühl Jr., C. van Kempe Valk.

Vosmaer heeft het gezegd, en op zijn woord hebben wij den leidsman gesteenigd, die den nieuwen weg niet zag en, het oog naar achteren gewend, gemakzuchtig pleisteren bleef. En een stout, nimmer gewantrouwd vermoeden deed velen in den jongen redacteur Mr. J.N. van Hall, den kritiekloozen criticus zien³⁾.

Heeft Perk het zelfde vermoed? Of was een andere redacteur, ook juist benoemd⁴⁾ en wellicht op den criticus Perk verbitterd, de man, die de verzen terugzond naar de Reguliersgracht no. 53?

* _* *

Een jaar of tien geleden zei een der Gids-redacteuren, nu wijlen Prof. A.G. van Hamel, mij als de meening van velen: ‘Iris is nimmer geweigerd. De redactie stelde enkele wijzigingen voor. Perk nam ze over; (gekrenkt?) verkoos hij De Tijdspiegel boven De Gids’.

Of, anders gezegd: de Iris, die ge nu bewondert, is niet de Iris, die Perk inzond. De eerste redactie van het gedicht verschilde veel van den tekst, dien De Tijdspiegel van 1881 op bladzijde 239 van het derde deel publiceerde.

De woorden van Prof. van Hamel zouden het best door Perk's handschrift bevestigd of gelogenstraft kunnen worden. Bij gemis daarvan, kunnen dienen de brief, die het vers op zijn thuisreis

1) In de voorrede van de eerste drie drukken en wederom in de achtste en volgende edities.

2) Dit is niet juist, trots de veelvuldige herhaling. Vosmaer Inl. ‘Iris zijn(en) Zwanenzang’. Het vers is gedateerd Juni 1881, zie iste druk p. 178. Het laatste gedicht, dat na zijn dood in zijn schrijfmap werd gevonden, naar zijn vader op het hs. schreef, was gericht aan Mr. W.W. van Lennep, den vertaler van Keats, en werd door Kloos herdrukt, Nieuwe Gids 1894 I 9 (sonn. VII).

3) Mr. J.N. van Hall was sinds 1880 lid der redactie.

4) C. Honigh, redacteur sinds 1881. Toen De Gids in 1882 een vers van F.L. Hemkes weigerde, zocht een der Banier-redacteuren in Honigh den man, die elke nieuwigheid uit De Gids weerde. Dat zijn oordeel in die dagen zwaar woog, blijkt uit Vosmaer's brief aan Jacques Perk van 27 December 1880: ‘Deze (i.c. Honigh) is knap, maar ‘ik houd hem nu niet, zooals onze meeste tijdschriftcritici, voor den eenigen dichter!’
De verzen van dezen gevierden dichter en Gids-redacteur werden door Perk beoordeeld in ‘De Nederlandsche Spectator’ van 19 Februari 1881. Ik citeer: ‘Wij hoorden deze liederen inderdaad niet alleen overdreven, maar onwaar, sentimenteel, bombastisch noemen’. ‘Wie meenen dat het de spitse der dichtkunst is, wanneer de dichter de gewone beschaafde spreektaal weet te doen rijmen, zoodat zij, niet in strofen afgedeeld, voor uitstekend proza kan doorgaan, zullen zich aan deze poëzie kunnen vergasten’ etc. Hoe vriendelijk en onpartijdig moet Honigh het gedicht ‘Iris’ hebben beoordeeld.

[p. 82]

Facsimile van de door Jacques Perk gecorrigeerde ‘vuile proef’ van Iris voor ‘De Tijdspiegel’

[p. 83]

vergezelde, de door Perk gecorrigeerde Tijdspiegelproef en enkele andere brieven, welke stukken voor zoover in Perk's nagelaten papieren aanwezig, door den vader van den dichter mij bereidwillig werden toevertrouwd, en thans hier getrouw worden weergegeven.

* _* *

De brief van Mr. J.N. Van Hall, gedateerd Amsterdam 12 Aug. 1881, motiveert de terugzending van het vers door de opsomming van eenige bezwaren, waarvan Perk drie onderving, terwijl hij metrum, rhytmiek, opzet en een der gewraakte uitdrukkingen, die in 't rijm stond, onveranderd liet. Hier volge de brief, onveranderd en onverkort:

Geachte Heer,

Het is meer dan louter een beleefdheidsformule, wanneer ik u zeg, dat ik uwe toezending voor de Gids en het vriendelijk schrijven dat uw gedicht begeleidde, met belangstelling ontving. Hetgeen ik vroeger van u las, vooral de eerste sonetten, die van u in ‘Nederland’ werden opgenomen, deed mij wenschen dat ook ons tijdschrift te eeniger tijd in de gelegenheid zou zijn aan een proeve van uw talent een plaats te verleenen.

Het doet mij daarom te meer leed, dat ik geen vrijheid vond¹⁾ uw Iris voor de Gids aan te nemen.

Ik begrijp volkomen dat de vorm van Shelley's Cloud u aantrok en gij daarop getracht hebt in dien vorm, en parafraseerende op enkele motieven uit deze fraaie compositie, een eigen gedicht te leveren; - maar heeft hier niet de zorg voor den vorm afbreuk gedaan aan de zuivere, klare uitdrukking der gedachte? Ik vrees het.

Die dagbruid, die voor het blozend gelaat nog ‘een waaier van vlammen ontplook’; die pauwepronk, die een

1) Heeft deze uitdrukking een verholen zin? Gr. -

[p. 84]

rouw is, door de zon geschonken ‘om den sterv'ling te sparen’, uitdrukkingen als ‘ik sta wachten’, ‘(tot) ik henenduister’, klinken mij als valsche tonen in de ooren.

‘Cequi se conçoit [sic] bien, s'énonce clairément’ - die regel, hoe huisbakken ze klinken moge, is nog altijd een gulden regel, niet het minst voor jonge dichters. 't Ware zonde en jammer, zoo ge ze verwaarloosdet.

Geloof mij intusschen met waardeering

Uw dw.

J.N. van Hall.

Den Heer

Jacques Perk.

Bedrieg ik mij niet, dan bevat dit hoffelijk schrijven een weigering en in zoover faalde Prof. v. Hamel. Doch juist schijnt zijn bewering, dat Perk hier en daar zijn vers wijzigde volgens de opmerkingen der Gidsredactie, wanneer vergeleken worden: voor het blozend gelaat - voor het schuchter gelaat; mijn pauwepronk is de rouw - mijn pauwepronk is de dos¹⁾; ik sta wachten - ik (mijn liefde) verwachte.

In hoeverre de Gidsredactie verschilde van de Tijdspiegelredactie; dat Perk waarschijnlijk niet overtuigd was door Mr. J.N. van Hall maar om andere redenen de gewraakte woorden en uitdrukkingen verving en niet uit gekrenktheid De Tijdspiegel boven De Gids verkoos, hoop ik dadelijk aan te kunnen toonen; laat ik vooraf de bezwaren der Gidsredactie nauwkeurig bekijken.

* _* *

De brief is duidelijk. Niet oorspronkelijk genoeg van vorm, daar metrum en rhytme nagebootst, niet oorspronkelijk van inhoud, daar eenige Cloudmotieven geparaphraseerd zijn. Daarbij duister door de keuze van ongewone en onjuiste woorden²⁾. Alleen het laatste mag mij hier interesseeren en dan wil het mij toeschijnen, dat in het eerste geval de Gidsredactie niet zoozeer de woorden laakte als wel de fantasie van den dichter, die uitgaande van de werkelijkheid zich wegdroomde in het onwezenlijke zijner verbeelding.

Stel de zon, de kracht, die haar beweegt, voor als een jonge vrouw - Homerus deed ons haar kennen -, de stralengloed als een waaier van vlammen! Het zij zoo! De poëzie pleegt iets anders te zeggen, dan men ziet. Maar men ga niet verder. Men vergete dat de laaiïng van het vuur het gezicht zal overblozen, al trachtten de beste schilders ons tot die juistheid van waarneming op te voeden. Want het blozend gezicht van het meisje is immers reeds de zon en men kieze nimmer een uitdrukking, die aan een veelgebruikte metaphoor gelijk, een andere beteekenis heeft dan deze.

Deze onjuiste redeneering deed wellicht de redactie ‘het blozend gelaat’ verwerpen. Keurde zij evenwel niet terecht af: ‘Mijn pauwepronk is de rouw, die mij schonk De zon?’ Toen Perk aan Iris een pauwepronk, een vonkelende pracht gaf, heeft hij voor het neutrale woord ‘dos’ een ander woord trachten te vinden, dat door associatie meerdere details zou doen samenvloeien¹⁾. Er waren drie mogelijkheden. Hij kon een woord kiezen voor dos, dat aan de pracht van den pauwepronk of aan de smart van Iris (rouw) zou herinneren of wel zou doen beseffen welk een kille angst voor het lichtlooze fantoom den stervelingen bespaard bleef. Perk koos de tweede voor de derde, maar attent gemaakt op zijn vergissing, hernam hij het neutrale woord.

Schijnbaar zei Prof. van Hamel terecht, dat Perk de juistheid der aanmerkingen erkende, en toch wijzigde Perk slechts, omdat hij het vers gepubliceerd, snel gepubliceerd wenschte²⁾ en bereid was kleine concessies te doen aan redacties en publiek, mits zijn gedicht maar geplaatst werd.

En welke concessies zelfs!

* _* *

Indien de Gidscopie, op de genoemde drie punten na, gelijk is geweest aan de proef van De Tijdspiegel, die bij toeval bewaard is gebleven³⁾ en hier gereproduceerd wordt, dan verschilde zij op nog vier punten van de redactie, uit de editie van

1) Men leze niet in den brief, dat de veranderde regel ‘ik [mijn liefde] sta wachten’ nà vs. 49 (mijn pauwepronk is de rouw’) en vóór vs. 55 (En ik henen duister) stond. De heer van Hall scheidt woorden en uitdrukkingen, noemt vooraf de eerste en daarna de laatste, waartoe ik sta wachten als eerste behoort.

2) Perk had Honigh verweten, dat hij ‘in de taal onzer dagbladen’ schreef. Ziehier het antwoord.

1) Dit was Perk's gewoonte, en waar mij van de Mathilde-sonnetten meerdere lezingen bekend zijn, kenmerkt dit streven de laatste redactie, gelijk ik weldra elders hoop uiteen te zetten.
Perk doelde op dezen eisch, dien hij aan zijn eigen werk stelde, in de critiek op Honigh met de woorden: ‘wie behoefte hebben hun zoo genoemd vermogen van associatie aan den arbeid gezet te voelen en tusschen de regels door zelf te phantaseeren’.

2) Naar de reden is slechts te gissen. Wellicht mag hier eenigszins gewijzigd gelden: ‘men tenminste kan weten, dat ik wel eens wat aan Vaderlandsche letteren gedaan heb’. (Brief van J. Perk aan Vosmaer 28-12-79. Zie B. Perk, Jacques Perk, Amst.-Hilv. 1902 pag. 94, die ten onrechte ‘Nederlandsche Letteren’ opnam. Hier moge een waarschuwing plaats vinden tegen een lichtgeloovig naschrijven van deze publicatie. In de eerste alinea van den gedrukten brief pag. 92 laat Mej. Perk vier zinnen of zinsfragmenten weg, terwijl zij, vlug geteld, 27 fouten maakt in 16 drukregels).
Wellicht ook wenschte hij vlug Joanna C. Blanke, aan wie het vers was opgedragen, een dichterlijke hulde te brengen. Het feit staat vast. In zijn brief toch aan den redacteur van ‘De Tijdspiegel’ schreef Perk: ‘Ik zag dit vers gaarne geplaatst’.... ‘liefst zoo spoedig mogelijke plaatsing’.

3) De proef, bij de revisie teruggekeerd, werd door Perk bewaard.

[p. 85]

Vosmaer en Kloos bekend, voornamelijk doordat de eerste acht regels volkomen gelijk waren aan de laatste acht.

Perk nu zond, na blozend in schuchter, rouw in dos, sta wachten in verwachte en wellicht nog iets meer veranderd te hebben, het vers naar De Tijdspiegel, omdat hij niet zeker was, dat De Gids nu gastvrijer zou zijn. Bij den redacteur van De Tijdspiegel, den gewezen predikant T.C. van der Kulk, die Jacques persoonlijk kende, wist hij zijn bijdrage welkom, niet het minst, omdat in het jaar 1878 de oudere te Diekirch vaak belangstellend geluisterd had naar de lange gesprekken van den enthousiasten dichter. Dateerde Mr. van Hall zijn brief 12 Aug. '81, de heer van der Kulk schreef 20 Aug. '81:

‘Ettelijke van uw verzen heb ik gelezen, sommige met ingenomenheid. “Iris” zal ik gaarne in Tijdspiegel (sic) opnemen; voor het Sept. nr. is het al wat laat, maar zeker in October of November’.

Nu was het vers geplaatst, snel geplaatst. Perk had zijn best gedaan. Zelfs had hij het honorarium geweigerd, wetende dat sommige redacteuren de gezonden copie minder nauwlettend keuren, wanneer het honorarium in hun zak vloeit. Of zooals hij antwoordt op den brief van 20 Augustus:

‘Ook dat ik naliet om honorarium voor Iris te vragen is een blijk van mijn practischen zin. Ik zag dit vers gaarne geplaatst en meende dat dit te eerder zou geschieden wanneer ik geen hon. bedong. De meeste redaktien van tijdschriften toch ontvangen voor elke aflevering het honorarium dat zij aan de medewerkers uitbetalen. Hetgeen niet wordt ingevorderd vermeerdert de inkomsten der redaktie’.

Zelfs tot déze concessie was hij bereid!

* _* *

Resumeerend¹⁾. De Gidsredactie verschilde van de Tijdspiegel-versie zeker op zeven belangrijke punten; de proef in vier. De eerste druk der verzamelde verzen bracht de wijziging blaast in jaagt vs. 17 en de leesteekens-gepeperde vierde druk deed een milden regen komma's en punten nederdalen.

En hebben nu deze varianten ook eenige waarde voor hem, die niet de litteratuur napluist, maar lezend en begrijpend genieten wil?

Wellicht!

Voor mij heeft ‘ik mijn liefde sta wachten’ de vroeger onverstaanbaren vorm ‘verwachte’ opgehelderd²⁾.

1) De in het najaar 1911 overleden heer T.C.v.d. Kulk, gaf mij kort voor zijn sterven dezen brief, gedateerd 26 Aug. '81, waaruit ik hier citeer.

2) Een volledige variantenlijst hoop ik te publiceeren in het Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterk.
Onjuist de aanteekeningen in de Vosmaer-Kloos uitgave, eerste druk: ‘geweigerd door de “Gids”, op grond van drie onzuivere aanteekeningen, die met een kleinigheid te veranderen waren, en door den dichter zelven ook veranderd zijn’.
den Haag.
A. GREEBE.