Den Gulden Winckel. Jaargang 11

Idee en Leven

Kantteekeningen bij de Literatuur van den Dag.
Amsterdamsch Epos. De Jordaan I, Roman van Is. Querido (Mij. voor Goede en Goedkoope Lectuur, Amsterdam, 1912)¹⁾.
I

REEDS voor jaren hebben wij het uit een artikel van den heer L. Bückmann in ‘Op de Hoogte’ vernomen, hoe zich Querido geruimen tijd vermomd heeft opgehouden in de Jordaan, die karakteristieke Amsterdamsche volksbuurt, om de stof te verzamelen voor een groot roman-werk, dat in een reeks van deelen, in epische breedte, ons Amsterdam verbeelden zou. En nu het eerste deel van dezen cyclus, 468 bladzijden groot, vóór ons ligt, spijt het ons de bespreking daarvan met een eenigszins onverkwikkelijke inleiding te moeten aanvangen. Men kan over de door Querido gevolgde werkwijze mogelijk verschillend denken. Zij, die voor de tot stand koming van een kunstwerk de intuïtie van den kunstenaar als de voornaamste factor beschouwen, zullen in deze documentatie-methode misschien een gevaar zien waaraan bv. Zola, die een zelfde methode volgde, niet altijd heeft weten te ontkomen: het gevaar nl. van, door te dicht op zijn onderwerp te staan, het achter-grondsche te veel uit het oog te verliezen, daardoor in zijn schepping te ‘aardsch’ te blijven, te weinig vloeiing en doorzichtigheid in zijn stof te brengen, te zeer te blijven steken in de gebrokenheid, het fragmentaire; de synthese te zeer te verwaarloozen voor de anti-these.

Hoe dit zij - en wij zullen 't bovenstaande aan dit nieuwe boek van Q. toetsen - als men eerlijk is en ernstig, en niet door een goedkoop afgeven op ‘al die nieuwe literaire fratsenmakers’ de lachers op zijn zijde tracht te krijgen, zal men zich over de door Querido gevolgde werkwijze in elk geval anders behooren uit te laten dan, blijkens een artikeltje in ‘De Hollandsche Lelie’, dit ‘De Vrije Socialist’ heeft gedaan. Smalend schreef nl. dit blad:

1) Ofschoon ik deze ruimte eigenlijk diende te gebruiken voor mijn vervolg-beschouwingen over ‘Kunst en Zedelijkheid’, wil ik die beschouwingen actualiteitshalve opschorten voor de bespreking van Querido's jongste boek, ook om mijzelf de gelegenheid te verschaffen bij de voortzetting van ‘Kunst en Zedelijkheid’ straks eventueel naar 't hier volgende te kunnen terugwijzen.

[p. 69]

Uit gebrek aan stof ging meneer in de Jordaan wonen met de bedoeling, daarover 'n kunstwerk te schrijven... pardon, te scheppen. Zoover zijn de geestelijke armoedzaaiers van onze hedendaagsche letterkunde al gekomen, dat ze vooraf iets moeten bedenken waarover ze schrijven zullen. Inspiratie? Daar hebben ze geen last van.

Hij, die dit schrijven durft terwijl de roman ‘De Jordaan’ nog vóór hem ligt op zijn schrijftafel, acht ik òf een hoogst onnoozel, òf een uiterst boosaardig mensch. Ik ben in dit speciaal geval geneigd het eerste aan te nemen, op grond van nog andere uitlatingen¹⁾ in het genoemd artikel, dat ik hier verder laten zal voor wat het is, maar dat, in elk geval, geen hoogen dunk geeft van het peil waarop deze redactie de voorlichting aan de ‘vrije’ socialisten te stellen vermag²⁾.

Voor wie dit boek van Querido leest met een onbevangen-eerlijken wil te verstaan en zoo mogelijk te genieten, moet de zaak wel heel duidelijk zijn. Niet ‘uit gebrek aan stof’ ging Querido in de Jordaan wonen, maar omdat de stof hem, den kunstenaar, gegrepen had, daarom ontstond in hem de behoefte zich liefdevol in die stof te verdiepen en zijn gebrek aan detail-kennis zooveel doenlijk aan te vullen.

Hoe ik dat weet? Dit nieuwe boek ‘De Jordaan’ nu nog even daargelaten, kan het, dunkt mij, uit Querido's vorige scheppingen voldoende blijken. Een bewonderaar door dik en dun van die scheppingen (ja Vrije Socialist, ik blijf dit woord gebruiken, al grijnst ge mij van uit de verte ook nog zoo toe!), een zoo vurig bewonderaar van die vroegere scheppingen ben ik geenszins; van mijne groote bezwaren tegen ‘Levensgang’ (door de Vrije Socialist ‘'n mislukt romannetje met pornografische strekking’ genoemd) heb ik een tien jaar geleden ondubbelzinnig blijk gegeven in mijn ‘Arbeid’-critiek over dit boek¹⁾. ‘Kunstenaarsleven’ noemde ik in dit maandschrift vrijwel mislukt²⁾; ‘Menschenwee’ acht ik naar taal en stijl nog te zwaar, te overladen om volkomen groote kunst te zijn.

Toch is reeds in àl het vroeger werk van dezen man de trek naar het groote als in geen ander onzer hedendaagsche auteurs, en dien trek te miskennen acht ik alleen mogelijk voor kleine jaloersche zielen. Evenwel, dat Querido door de hem overweldigende Jordaan-stof gegrepen is blijkt wel het allerbeste uit dit boek ‘De Jordaan’ zelf. Zoo iets komt niet te voorschijn als men met een leege ziel op een onderwerp gaat zitten broeien. Ik spreek van ‘overweldigende’ stof in den zin waarin elke stof den kunstenaar heeft te overweldigen alvorens hij er als beheerscher bovenuit worstelt.

En hierin nu onderscheidt zich m.i. ‘De Jordaan’ van al de vorige werken van Querido. In dit boek is de stof voor de eerste maal, naar 't mij voorkomt, beheerscht, in hare deelen saamgevat tot die hoogere éénheid die het kenmerk is van alle waarachtige kunst.

Hinderde in ‘Levensgang’ de smakelooze aaneenrijing van de meest walgelijke tooneelen, die bijna nergens synthetisch dienst deden, ons dus niet boven de zware brokkeling van 't aardsche leven uit-tilden in de glanzende sferen der kunst, van waaruit dat aardsche in een nieuw, een ‘hemelsch’ licht zou zijn verklaard; was in ‘Menschenwee’, dat in 't genoemde opzicht minder zondigde, en afgezien van de voortreffelijke qualiteiten van dit werk, in conceptioneel en stilistisch opzicht een overlading van details aanwezig waardoor de strakke

1) Bv. de schrijver zegt ook: ‘wie boeken als die van Querido, van Deyssel c.s. ter hand neemt...’; twee auteurs van geheel verschillende geesteshouding hier dus maar mir nichts dir nichts samenkoppelend met een vrijmoedigheid die ten duidelijkste zijn gebrek aan 't elementairste onderscheidingsvermogen blootlegt.

2) Nog dit: misschien vraagt mij de redactie: Staat het peil van het stuk waarin de heer Querido zijn criticus Thorn Prikker te lijf gaat [bedoeld is een artikel in ‘Het Volk’, waarin Querido den Controleur-schrijver ‘Idealist’ (Ed. Thorn Prikker) die zich ongunstig over De Jordaan heeft uitgelaten, in zeker hoogst onparlementaire termen schijnt te hebben afgestraft, naar aanleiding van welke afstraffing ‘De Vrije Socialist’ haar stukje schreef] staat het peil van dat Queridosche scheld-stuk soms hooger?
Ik zou kunnen antwoorden (maar dat is wellicht een abgeschmackt bourgeois-moraal-antwoord), dat als de een zich misdraagt dit zeker nooit een reden mag zijn voor een ander in 't zelfde euvel te vervallen. De quaestie is hier echter niet: gedraagt de mensch Querido zich altijd waardig, maar heeft de schrijver Querido een kunstwerk gemaakt of een boek ‘dat voor elk gezond mensch ongenietbaar is van Queridosche woord-pralerij’ (Vrije Socialist). Dus mensch en kunstenaar scheiden? Tot op zekere hoogte: ja. Ik zou bv. niet gaarne den door mij om haar waarheidsliefde (intusschen nog iets anders dan waarheids zin) gerespecteerden mensch Anna de Savornin Lohman, die dit stukje van ‘De Vrije Socialist’ met instemming citeerde, willen aansprakelijk stellen voor de literaire boerenbedriegerij in hare eigen romans. Zooals een voortreffelijk mensch door gebrekkige vizie etc. een slecht boek schrijven kan, zoo kan een mensch met vele gebreken als ijdelheid, opvliegendheid etc. een boek schrijven van hooge kunstwaarde, omdat hij nu eenmaal een zintuig bezit dat de groote massa voortreffelijke menschen mist. Het een met het ander te verwarren acht ik, gelijk ik reeds zeide, òf onnoozel, indien het in onbewustheid, òf boosaardig, indien het bewust-misleidend geschiedt.

1) De Arbeid, 4e jrg. pag. 158 evv., 268 evv. Dat ik bepaalde consequenties van Q.'s toenmalige kunst-principen verafschuwde kan voldoende blijken uit deze enkele aanhaling: ... ‘als dit realisme is, dan is realisme uit den booze. En als dit kunst is, dan is kunst minder dan drek’. De Vrije Socialist-toon? Toch niet lezer, want... ik zeide ‘noch manches dazu’. En in dat manches hoop ik dat de toon geklonken heeft ‘qui fait la musique’, de muziek van oprechte waardeering voor veel schoons, dat Querido zelfs in een zoo onharmonisch boek als ‘Levensgang’ ons te geven vermocht.

2) Den Gulden Winckel, zesde jrg., blz. 125/127.

[p. 70]

lijn der conceptie nog te vaak werd verstoord - in ‘De Jordaan’ is evenwicht, harmonie - voornamelijk wat de innerlijke stijl betreft, al heeft ook, technisch, wat dus de uitdrukkings-, de taalmiddelen aangaat, Ouerido thans voor een goed deel zichzelf overwonnen, d.w.z. zijn krachtens temperament zwakke zijde blijkbaar als zoodanig erkend en, onder de contrôle gesteld van zijn artistiek bewustzijn, ook hier naar maat en evenwicht gezocht.

Is. Querido in 1912.

Voordat ik nu de waarheid dezer theoretische beschouwingen tracht te demonstreeren en te belevendigen aan het levend kunstwerk zelf, nog een enkel woord over den aard van het moderne roman-epos. Alle waarachtige beschrijvende litteraire kunst is in wezen episch voor zooverre zij van het bizondere te gaan heeft tot het algemeene, de reeks van ‘gevallen’, waarin het dagelijksch gebeuren voor den naief-realistischen nuchteren mensch-van-depractijk verscheurd blijft, verdiept tot wat geen reeks, geen gebeuren, geen beweging dus meer is, maar een zijn, een hoogere toestand, een levens-houding, een stilheid. Een roman als die van Querido is nu in dezen specialen zin nog bizonder ‘epos’ dat hij het leven van een bepaalde groep van menschen verbeeldt representatief, naar zijn diepste en breedste bestaansgronden en in zijn veelzijdigste openbaringen.

Het classieke epos is het helden-dicht. De held is de mensch van het monumentale gebaar, het gebaar-in-stilheid. Dit monumentale kenmerkt ook het moderne epos, zal het epos zijn. De figuren (hier dikwijls geen ‘helden’ in den eigenlijken zin!) dragen aan zich het monumentale.

In het boek ‘De Jordaan’ springt het kenmerkend epische zeer duidelijk in 't oog, in tegenstelling van zijn voorlooper ‘Levensgang’. Dat boek, dat het leven van ‘den’ diamantwerker bedoelde te geven, zocht het epische te veel in het breede alleen, in de horizontale uitmeting, inplaats van in het doorzichtig maken, het (verticale) verdiepen, het vereeuwigen van het tijdelijke, het brengen van stilstand in de vervloeiïng. Het groot-omvangrijke was er het logge, het topzware, niet het monumentale. Wien dit nu praatjes voor de vaak, of onvruchtbare abstractie mocht schijnen, dien kan ik geen anderen raad geven dan doodeenvoudig ‘De Jordaan’ te gaan lezen. Laat dit boek met zijn bewegingen en geluidingen van menschgroepen (hoor ze schreeuwen en vloeken op de aalmarkt; zie de kinderen in vlug wisselend beweeg op de stoepjes en trapjes voor de gore Jordaanhuizen; aanschouw den Jordaner cancaneerend om de schril-verwige orgels, die als vlagen van trommelend geraas de nauwe volksbuurten instuwen!) - laat dit al op u inwerken in zijn bonte veelheid, zijn vermoeiende eindeloosheid van tafereelen en... vraag u af, nadat ge de lectuur hebt be-

[p. 71]

eindigd, of het u in waarheid vermoeid heeft, gelijk u bv. ‘Levensgang’ doodelijk vermoeien kon. En dan zult ge, gaat het u althans als mij, tot de verrassende ontdekking moeten komen, dat ge frisch zijt als vóór de lectuur; dat er van moeheid geen sprake is eenvoudig omdat het alles stilstaat. Zeker, het beweegt: de orgelmannen in hun verwasschen boezeroenen sleepen hun kasten over de hobbelkeien en draaien den zwengel straat in straat uit; de meiden befrutselen in de donkere kamertjes popelend 'r polkahaar voor den Hartjesdag, die geruchtend verloopt onder den straf-blauwen hemel; de mannen zwervend in den klaren nacht op de Zuiderzee, om bij den vischopkoop anderen voor te zijn, rukken vermoeid aan de riemen en twisten schor met hun maat... het beweegt, en het beweegt toch niet. Het staat alles stil als in één verstarde monumentale groep, die de werkelijkheid is en toch ook weer niet, die vlakbij lijkt (komen wij dien orgeldraaier niet dagelijks tegen als we naar ons werk gaan?) en toch ver-af. Het ‘stinkt u tegen’ getuigt de heer Simons als Wereld-bibliotheek-leider ergens in een aankondiging van deze zijn uitgave. Zeer zeker, en toch... stinkt het niet, zijn wij uitgetild boven de weeheid van groot-stadsche stankjes.

Dat is de triomf van de kunst, al heet die dan naturalistisch, boven wat is de nuchtere natuurlijkheid-zonder-meer: de fatsoenlijke dufheid niet minder dan de verwordenste zwijnerij.

In een volgend artikel hopen wij u de stof van dit boek iets nader te brengen.

GERARD VAN ECKEREN.