Den Gulden Winckel. Jaargang 11

[p. 43]

Idee en Leven

Kantteekeningen bij de Literatuur van den Dag.

J.J. Meyer, Kunst en Zedelijkheid (Baarn, Hollandia-Drukkerij).
G. van Hulzen, Het Nestje van Onze Lieve Heer (Amsterdam, Scheltens en Giltay).
I

Een vraagstuk waar reeds zóóveel over geschreven is, dat men in onze twintigste eeuw met goeden grond mag wanhopen er werkelijk nog iets over te kunnen zeggen dat ook maar den schijn van het nieuwe aan zich draagt - zulk een vraagstuk is dat omtrent de juiste verhouding van kunst en zedelijkheid. En waar nu bovendien de kans tot oplossing van dit probleem in omgekeerde evenredigheid staat tot de veelheid van woorden die hier reeds zijn gebezigd, daar mag men althans den moed bewonderen van hem, die het nochtans waagt te trachten (en dat nog wel in een geschrift van 45 pagina's) dit moeilijkste aller problemen op zijne wijze de oplossing nader te brengen. De stoutmoedige die het thans weer gewaagd heeft is Ds. J.J. Meyer te Wijnaldum, en de vraag waar het om gaat formuleert hij aldus: Hoe moeten wij de wereld, het leven in 't algemeen en de kunst in 't bizonder waardeeren: ethisch of aesthetisch, uit een oogpunt van moraal, of van kunst.

Nu moet ik beginnen met iets persoonlijks. Op bl. 34 van zijn boekje beklaagt zich de schr. over de boosheid en laatdunkendheid waarmee sommige ‘hyper-aesthetici’ hem en de zijnen plegen te bejegenen. ‘Als wij, godsdienstige menschen, onzen mond maar open doen over kunst en 't lust ons niet te prijzen wat de heeren wijzen, dan wordt ons dadelijk autoritaire gezindheid aangewreven; we heeten natuurlijk: ‘met veel aplomb optredende recensenten’ (Kloos)’ etc.

Ik stel er prijs op, dat de schrijver wete hoe ik, die wel 't een en ander heb in te brengen tegen zijn betoog, mij bewust ben daarbij in geen enkel opzicht door vooroordeel tegen ‘predikanten’ of ‘godsdienstigheid’ te worden geleid; integendeel, ik verklaar mij in vele opzichten met hem verwant. Ook zou ik niet zoo zonder meer durven beweren dat het predikant-zijn iemand bij voorbaat de bevoegdheid ontzegt om zijn oordeel uit te spreken over de kunst. Er is (en wordt) inderdaad door vele kunstenaars vaak een belachelijke houding aangenomen tegenover ieder die, niet tot ‘het gilde’ behoorende, een oordeel waagt uit te spreken in kunstzaken. Zooals er aan godsdienstigen kant uit eenzijdige onbekendheid veel vooroordeel bestaat tegen de kunst die niet stichtelijk wil zijn, zoo is er aan de zijde der kunstenaars, uit een zelfde eenzijdige onbekendheid, dikwijls veel geringschatting ten opzichte van alles wat met godsdienst in verband staat. Zoo min als ik nu mijzelf althans in dit opzicht van vooringenomenheid kan beschuldigen, zoo min doe ik het Ds. Meyer. Wij moeten echter goed onderscheiden. En dan rijst de vraag of, afgezien van ieder vooroordeel, hier niet met grenzen moet worden rekening gehouden, die het eenvoudig onmogelijk maken om elkaar van weerskanten ten volle te verstaan. M.a.w. of wie aesthetisch zegt daarmede niet een sfeer beroert essentieel verschillend van de zedelijke, een sfeer welke die andere niet raakt. Met deze vraag zijn wij ineens midden in de quaestie. Nu zal de heer Meyer mij ongetwijfeld terstond naar zijn boekje verwijzen, dat een doorloopende bestrijding is juist van dit hyper-aesthetisch ‘misverstand’ en met name naar zijn laatste stelling waar hij 't uitspreekt dat de zich voordoende moeilijkheden in zake de verhouding tusschen zedelijkheid en kunst slechts hare oplossing vinden in een levensbeschouwing, waarin het zedelijke en het aesthetische hebben opgehouden tegenstellingen te zijn. Maar deze verwijzing is mij niet voldoende. Want niet alleen dat hij in zijn gansche betoog er niet in geslaagd is aan te toonen hoe dat zedelijke en aesthetische elkaar dan moeten aanvullen (als ware dit niet de quaestie waar het om gaat!); maar bovendien word ik daarmede niets wijzer ten opzichte van bv. dit raadsel: waarom ik een zwartgetogade dominee voor een gehoor van Zondagsche (doch o, werkelijk vrome) burgermenschen, hoezeer uit zedelijk oogpunt door mij gewaardeerd, nochtans leelijk, een schilderijtje van een boerenkermis van Jan Steen (met o, allesbehalve zedelijke menschen er op, menschen die dingen doen welke ik afkeur) schoon vinden kan¹⁾.

Dat Ds. Meyer over dit probleem eenvoudig heenstapt en zijn betoog - hoe overtuigend het oppervlakkig klinken moge - dus feitelijk van weinig waarde is, zal ik in een volgende kroniek trachten aan te toonen.

Want als het werkelijk zóo is: dat ‘schoon’ en ‘zedelijk’ niet slechts twee benamingen zijn voor

1) Voor een zelfde tegenstelling plaatst J. Petri zijn lezers in een brochure welke spoedig het licht zal zien en waarin het probleem, zij het bij fragmentarische behandeling, m.i. veel meer in 't hart wordt geraakt dan in 't toch ook wel lezenswaard boekje van den heer Meyer.

[p. 44]

verschillende hoedanigheden, zooals bv. nat en droog en hard; als men werkelijk niet zeggen kan: deze bloem is schoon, op dezelfde wijze als waarop men zegt: deze bloem is zacht, en waarop men zeggen kàn, onder bepaald gezichtspunt: deze plaat is onzedelijk; als het waarlijk zóó is dat wie ‘schoon’ en ‘zedelijk’ zegt daarmede tegelijkertijd beroert twee sferen waarin te ademen gelijk staat met een eigen, een essentieel-bepaalde levenshouding aan te nemen, dan kan men wel - als Ds. Meyer in 't begin van zijn boekje waar hij de vraag stelt: ethisch of aesthetisch - spreken over tweeërlei levens-waardeering, nochtans waardeert men zelf steeds maar op ééne wijze, m.a.w.: men is gebonden aan de dimensies van eigen geestelijk zijn. En in dit opzicht is de predikant van Wijnaldum, hoe onbekrompen, logisch-denkend en kunstgevoelig hij overigens moge zijn, gebleven die hij nu eenmaal is.... d.i. ethisch-waardeerende.

Is kunst dan ònzedelijk, of, zoo ge dat niet te beweren wenscht, boven(buiten)-zedelijk, a-moreel?¹⁾ Mijn antwoord is: noch het een, noch het ander. Het aesthetische schijnt mij toe zedelijk te zijn op zijne eigene wijze. Er bestaat dus m.i. tòch een verband tusschen schoonheid en zedelijkheid; en dit verband behoeft geen abstractie te blijven zooals het dat voor Ds. Meyer gebleven is.

In een volgend opstel wil ik dit nader aantoonen; de mij in deze aflevering nog restende plaatsruimte besteed ik voor een heel andere zaak, die mij noopt een wat luchtiger toon aan te slaan. In hoeverre er ernst ook onder deze luchtigheid doorloopt, gelieve men zelf maar te onderscheiden.

_* * _*

In de inleiding op een mij zoo juist onder oogen gekomen artikel in ‘Mork's Magazijn’, gewijd aan ‘Gerard van Eckeren’, gelijk er met vette letters staat boven gedrukt, slaakt de heer G. van Hulzen, in verband met het verschijnsel dat het afgeloopen jaar ons zoo weinig uitmuntend, zelfs eenvoudig goed litterair werk heeft gebracht, de volgende ontboezeming:

‘De felle critiek der laatste jaren, vaak niet altijd [‘lang niet altijd’? v.E.] onbevooroordeeld, meestal hard, ongemanierd en nijdig, daarbij lang niet twijfelloos, wijl zij kwam van den eenen kollega op den ander, heeft een toestand gebracht van 't kan mij niet schelen, laten de anderen het dan maar doen. Kritiek op zijn kollega's oefenen is niet zoo'n moeilijk werk, wijl men altijd de splinter in 't oog van een ander speurt, doch niet den balk in zijn eigen. Merkwaardig zou het zijn staaltjes te publiceeren van kritici, die zoo goed weten aan te wijzen, dat bij een ander iets ontbreekt en zelfs niet schijnen te beseffen dat zij zelf hun zinnen bij elkaar prutsen. Bijna elke fout, die men een ander verwijt, maakt men zelf ook, en zoo al niet deze dan zeker andere, of ergere... Moet men daarom de fouten niet zeggen? Wie zou dit ooit durven beweren. Wie kritiek schrijft, mag geen genade laten gelden voor recht... Alleen heeft hij een vorm te kiezen, die de waarheid zegt zonder te kwetsen... Men moet hard en wreed tegenover zichzelf durven zijn en men is het tegenover anderen...

Afgezien van het hinderlijk persoonlijk bijsmaakje, dat een dergelijke ontboezeming krijgt nu ze staat afgedrukt vóór de bespreking van de werken eens auteurs, die zelf tot de bent der bedoelde ‘kollega-kritici’ behoort en niet heel lang geleden in dit maandschrift over 't voorlaatste boek van den hier verzuchtenden schrijver maar weinig goeds te zeggen vermocht - wil ik niet ontkennen dat in 's heeren van Hulzens ontboezeming zelf veel waarheid schuilt. En indien ik daarbij rekenen kon op voldoenden steun van mijn collega's aan de toonaangevende bladen, zoo zou ik gaarne stemmen voor de volgende motie aan de H.H. uitgevers, die ons ieder voor- en najaar met een boekenstroom plegen te overgieten: ‘Wij critiseeren niet meer, wij hebben onze redacties den dienst opgezegd, wij staken; wij gaan voortaan onzen eigen gang; scheppen zelf als wij ons daartoe gedrongen voelen en gaan den overigen tijd teaën, met onze kinderen spelen of in den zonneschijn wandelen. Wij groeten u...’

Zou dàt ons niet opluchten; onszelf en het publiek? Want wie onzer meent nu werkelijk dat het publiek op onze oordeelvellingen zit te wachten alvorens zelf te beslissen of 't een boek mooi zal vinden of niet? Zeker, men kan heel wijsgeerig het nut van de critiek, het ‘opvoedend element’ etc. etc. gaan verdedigen, de noodzakelijkheid van ‘'t publiek te leeren lezen’ etc. Maar... wie gelooft daaraan per slot van rekening? Behoudens enkele uitzonderingen waar ‘inleiding’ gewenscht is en haar dienst kan doen (dit zal vooral de classieken betreffen), zijn het de kunstwerken zèlf die 't publiek leeren lezen, mits men er slechts in slage (als b.v. de Maatschappij v. Goede en Goedkoope Lectuur) die werken tot het publiek te brengen. De critiek van dezen tijd slaagt daarin bijna nooit, zoowel door haar methode(-loosheid) als wijl zij onmogelijk de taal der schoonheid spreken kan en die schoonheid met wat abstracta tracht te benaderen¹⁾.

1) Van deze laatste vooronderstelling gaat ook Prof. W. van der Vlugt uit in zijn die leuze bestrijdend opstel ‘Zedelijkheid en Kunst’ in Onze Eeuw van deze maand. Ook op dit opstel kom ik terug.

1) Het is hier natuurlijk de plaats niet om na te gaan in hoeverre een critiek, gebaseerd op zekere vastere grondbeginselen, mogelijk is. De eerste steenen tot het fundeeren van zulk een (meer synthetische) critiek moeten in elk geval nog gelegd worden. Het is bekend hoe zelfs Huet, door velen als de criticus bij uitnemendheid gekenschetst, zich te vaak liet verleiden om de auteurs te gebruiken als kapstokken voor zijn geestigheden. En 't gevaar voor doctrinarisme is hier groot.

[p. 45]

Het moet voor het publiek een verademing zijn niet meer de tijdschriftbladen als de spiegels te zien van waar uit het verwaten aangezicht eens alles zoo in 't perfecte wetenden recensenten hem tegen grijnst.

En voor de schrijvers zelf! O, verbééld je toch! weer te mogen werken over een boek zoolang je verkiest, al was het twéé vólle járen, zonder gevaar te loopen dat een hoogwijs criticus je daarvoor op de vingers tikt met de bestraffing: vriendje, je hadt dat best in evenzooveel máánden afgekund; hebt het dus [sic] blijkbaar maar in je snipperuren gedaan!’¹⁾. Zou het niet heerlijk zijn?

Maar... we zijn zoo ver nog niet, collega van Hulzen. En in afwachting van die gulden tijden reik ik je de broederhand en... critiseer je laatste boek.

Of... neen, ik critiseer ditmaal toch niet. Ik heb daar namelijk wat aanteekeningen voor den dag gehaald, die ik reeds voor eenige maanden gemaakt heb. Ik las daar, als inleidend zinnetje: van Hulzen stelt de laatste jaren slag op slag teleur. En... schuinoogde wat verschrikt terug naar de recensie met het vette opschrift ‘Gerard van Eckeren’, waar 't warempel te lezen staat: ‘onder de schrijvers die dit jaar lieten verschijnen en wiens boeken teleurstelden behoort van Eckeren’.

En toch heusch niet afgekeken, lezer! De lust tot voort-critiseeren is me echter ditmaal nu toch werkelijk méer dan ontnomen, want ik heb 't onthutst gevoel van iemand, die den rug van een paard denkt te beklimmen en bemerken moet hoe zijn buurman zich al aan de manen vastklemt!²⁾.

GERARD VAN ECKEREN.

1) Dit is geen flauw verzinsel, waarde lezer; 't is mij met ‘Annie Hada’ heusch gebeurd, al noem ik niet graag namen!

2) Mochten de heeren Scheltens en Giltay oordeelen, dat ze voor dergelijke geen gaatjes op hun prospectussen vullende praatjes mij toch heusch hun recensie-exemplaar niet hebben toegezonden, dan zend ik hun het boek, met de betuiging van mijn spijt voor de veroorzaakte moeite, gaarne franco ‘retour’.