Den Gulden Winckel. Jaargang 9

Tooneel

Hanna.
Tooneelspel in 4 bedrijven van C.P. Brandt van Doorne. Koninklijke Vereeniging ‘Het Nederlandsch Tooneel’.

IN dat oppervlakkige, maar uiterst belangrijke boek ‘The Picture of Dorian Gray’, dat Oscar Wilde in veertien dagen schreef om een weddenschap te winnen van een vriend, die beweerd had dat hij geen roman kon schrijven, en waarin de geloofsbelijdenis van den schrijver bijna op elke bladzijde verkondigd wordt, laat deze ongelukkige Ier een der hoofdpersonen, Lord Henry Wotton, wonder-schrandere en ragfijngeestige cynismen debiteeren, zooals ieder die dit suggestieve boek kent, zich herinneren zal. Deze Lord Henry Wotton, die als des schrijvers spreektrompet te beschouwen is, zelf-bewust wereldling van ongehoorde verfijning en angstig-bruut epicurisme, heeft als lievelingsonderwerp voor zijn paradoxen de zonde, iets waaraan menschen als Oscar Wilde nu eenmaal gedoemd zijn eeuwig te denken. Volgens Lord Henry, of volgens Wilde zelf dan, is het allerverkeerdst weerstand te bieden aan verleiding, d.w.z. zich op te offeren voor wien of wat ook, omdat het doel van het leven is ontwikkeling van de persoonlijkheid, in den breedsten omvang. De eenige manier, volgens Wilde, om van de verzoeking bevrijd te geraken is.... er aan toe te geven! Weersta ze, en de ziel wordt ziek door het verlangen naar het verbodene! Dit nu, is zeker een uiterst hondsche levensopvatting, die bij godsdienstloozen evenwel zeer goed te verklaren valt. Al moge men in plaats van dezen genots-dienst liever een minder-egoïstische, minder materialistische levensbeschouwing wenschen, nuttig blijft het toch deze uiterste consequentie van den zich-zelven niets ontzeggenden mensch aan te hooren.

Bij het zien van C.P. Brandt van Doorne's ‘Hanna’ heb ik steeds aan die opvatting van Wilde moeten denken. Ik zeg duidelijk ‘opvatting’, want een vergelijking met Wilde zelf is uitgesloten. Men vergelijkt geen boerenkool met asperges, ook al is de voedingswaarde van beide groentesoorten gering. De woorden van Lord Henry Wotton kwamen me alleen in de gedachten, omdat ze een stelling bouwen die even verderfelijk is als de these die het stuk ‘Hanna’ schraagt, ook al zijn beide lijnrecht tegengesteld aan elkaar. Het is namenlijk even verkeerd zich nooit op te offeren, als zich onnoodig op te offeren, meen ik, en als de schrijver van Hanna nu Wilde kende, dan zou hij dit stuk niet, of althans anders, geschreven hebben: ziedaar het eenige verband met Oscar Wilde.

Laat ik eerst beginnen met te zeggen, dat ‘Hanna’ een Hollandsch stuk is in de slechte beteekenis van dit epitheton. Ik bedoel daarmee, dat het, over het algemeen, koud, ongevoelig, onemotioneel en langdradig is. De bouw van het stuk, als tooneelwerk, niet als kunstwerk beschouwd, is logisch. Ook is de dialoog natuurlijk, en de karakterteekening voldoende. Behalve de hoofdfout, die het stuk veroordeelt, - waarover zoo aanstonds meer -, is het zeker niet het product van een hartstochtelijk, van scheppingsdrang koortsigen, kunstenaar. Het is nòch hevig, nòch intens, en daarom lijkt het on-poëtisch en koud, behalve misschien aan het slot van het derde bedrijf. Apropos, had de schrijver den moed gehad het

[p. 104]

daar te laten eindigen, zijn tooneelspel ware genietbaar geweest!

De heer Brandt van Doorne dan heeft zich aangetrokken gevoeld tot de tragiek van de opoffering. Hanna de Bruyn, dochter van een kapitein der infanterie, is verloofd met Karel Horst, een luitenant van hetzelfde wapen. Haar vader, die reeds lang sukkelende was, wordt op non-activiteit gesteld, maar, als haar aanstaande verneemt, dat juist zijn ideaal verwezenlijkt is, en hij naar Indië kan gaan, weigert zij met hem te vertrekken, omdat zij het haar plicht acht onderwijzeres te worden, - iets wat zij eigenlijk verfoeit -, teneinde met haar salaris in staat te zijn haar huisgenooten een gemakkelijker leven te laten lijden. Zij wil dus met trouwen wachten, totdat bijvoorbeeld haar jongste zusje, die op het gymnasium is, voor dokter gestudeerd heeft, maar haar aanstaande wil daarvan niets weten. Hij biedt aan, haar ouders de rente van Hanna's eigen kapitaal, dat achtduizend gulden groot is, te laten, waardoor zij f 1100 per jaar zouden verkrijgen, daar het pensioen f 500, - bedraagt. Al deze financiëele bijzonderheden worden ons evenmin gespaard als de onverkwikkelijke, in moderne Nederlandsche stukken nu eenmaal onmisbaar schijnende toespelingen, door vrouwen geuit nog wel, op de grootere ‘hartstochtelijkheid’ van den man, als in dit geval Horst het huwelijk niet gaarne langer ziet uitgesteld. Men moet vooral niet vergeten, dat Jenny, Hanna's zusje, een ongelooflijk prul is, wat voor iedereen, behalve voor Hanna zelf misschien, duidelijk te bespeuren is. Dit bakvischje wil zoo graag dokter worden omdat dan ‘iedereen tegen je opziet en je machtig veel geld verdient’, zooals ze betoogt. Hanna heet weliswaar den luitenant lief te hebben, maar zij vindt het haar plicht zich voor die onmogelijke kat, haar zusje, ongelukkig te laten maken. Zij probeert niet Horst met motieven te overtuigen, en deze gaat naar Indië, waar hij trouwt met een hem onwaardige vrouw. Vijf jaren zijn verloopen. Hanna is echter geen goede onderwijzeres geworden, zooals men wel vermoeden kon. De vader is gestorven, en het zusje heeft de studie opgegeven, toen zij met een advocaat kon trouwen. Hanna schonk haar een vierde van haar vermogen om een uitzet te bekostigen, en wordt in ruil met een ondankbaarheid behandeld, die elk ander voor eeuwig alle opofferingsmanieën zou hebben afgeleerd. Dat Hanna Horst niet vergeten is, blijkt als hij terugkeert. ‘Zij heeft haar ziel vergiftigd door het verlangen naar de zonden, die zij niet begaan wilde’, zou Wilde zeggen. Want tot de grooten-van-ziel, die werkelijk opofferen kúnnen, behoort zij niet, ofschoon de schrijver gaarne wil, dat wij toch medelijden met haar zouden hebben. Wij hebben, ongelukkig voor den schrijver, echter alleen medelijden over voor hen die zich zelf kastijden als dat werkelijk geëischt wordt, maar voelen niet voor ongemotiveerde, eenzijdige opofferingen. Dat zij den man, dien zij liefhad, aan wien zij toch evengoed trouw verschuldigd was als aan haar huisgenooten, meeofferde zag zij evenmin als zij dat zich bewust was van de geluksrechten en plichten van en jegens haar zelve. Dit is de hoofd-fout, waar ik reeds over sprak. Als Horst nu terug is, en haar over zijn ongelukkig huwelijk-uit-spijt heeft ingelicht, verbreekt zij eindelijk de ketenen, die zij nooit zelf had behooren te smeden. Dat is dan aan het einde van het derde bedrijf, en ongelukkig het eerste en laatste moment, dat het stuk ontroering brengt. Had het stuk daar geëindigd, dan was het duidelijk, dat de schrijver er den opbloei van de ziel eener zwakke vrouw mee bedoeld had te schilderen, die, wankelend tusschen liefde en wat zij als plichtbesef beschouwde, eindelijk, heel laat maar niet te laat, de levende, bloeiende liefde van de doode, dorre plicht te onderkennen weet. Maar dat mocht nu eenmaal niet. Onze schrijver voelt veel voor het noodlot, het Ibsensche noodlot. ‘Het leven is wreed, weergaloos wreed in zijn toevalligheid’, zegt hij. Niet alleen heeft Hanna reeds zooveel geleden, het meedoogenlooze zwaard van het toeval zal den veegen geluksdraad voorgoed doorsnijden, juist als het geluk eindelijk komen kan! Horst namenlijk heeft een dochtertje bij de vrouw, die nu eenmaal volgens de wet meer rechten heeft dan Hanna, als hij met dezen een vrij huwelijk zou aangaan. Gebeurt dat, dan zal die Indische, wettige echtgenoote bij echtscheiding het kind behouden, zoodat dit niet aan haar verderfelijken invloed onttrokken kan worden, en het kind de dupe wordt. Het spreekt van zelf, dat Horst en Hanna hiervoor zwichten, en van hun verder leven niets moois meer verwachten.

Het is duidelijk, dat men alleen dan de wreedwrange, bijna onmenschelijke bitterheid van dit toeval aanvaarden kan als iets verhevens, als men zich verzoend heeft met de eerste opoffering van Hanna; als men deze laatste beproeving in de lijn der beproevingen vindt liggen, die zich volgens het recht der dingen slingeren mag om de persoon eener hoogstaande vrouw. Het oorspronkelijke offer kan ik evenwel niet gemotiveerd vinden, omdat Hanna; had behooren te weten, dat haar moeder een nul en haar zusje een minderwaardig, ondankbaar nest was, voor wie betrekkelijke armoede eer goed dan kwaad ware geweest. Maar hoog daarboven staan nog Hanna's plichten tegenover den man, dien zij liefhad en tegenover zich zelve. Wij kunnen zeker het leven niet gekregen hebben om ons zelve ongelukkig te maken, en het zou even on-

[p. 105]

zedelijk zijn als zelfmoord, zoo wij niet de plicht voelden het geluk te grijpen, te meer als wij weten er niet zonder te kunnen.

In ‘De Gids’ heeft Mr. van Hall het spel van Mejuffrouw Rika Hopper in de rol van Hanna bovenmatig geprezen, m.i. volkomen terecht. Toch ligt er een adder in het groene gras van dien lof: Dit stuk heb ik ‘Hollandsch’ genoemd in de slechte beteekenis van het woord, en iemand die juffrouw Hopper niet kent dan uit deze rol zou geneigd zijn tot de overtuiging, dat zij niets zoo goed kan spelen als juist dit soort van werk, wat een blaam op haar buigzaamheid en veelzijdigheid werpt. Het is zoo'n goed teeken niet, noch voor Mejuffrouw Hopper persoonlijk, noch voor de overige spelenden, dat ik zelden op het Leidscheplein zulk goed spel gezien heb als juist in dit stuk, dat zoo door-en-door Hollandsch is, en dat niet altijd in gunstigen zin. Maar wij zullen het addertje maar gauw onder den voet vertreden en ons troosten met de wetenschap, dat èn Mejuffrouw Hopper èn haar collega's uit Hanna nog andere lauweren kunnen oogsten dan die, welke zij bij het impersonneeren van dit stuk hebben behaald.

Terugblik.

IN het Mei-Nummer van Den Gulden Winckel van 1909 besloot ik de bespreking van Mevr. la Chapelle-Roobol's ‘Een Boete’ met de opmerking, ‘dat het een goed slot geweest was van een seizoen, dat voor de dramatische letterkunde van ons volk niet onbelangrijk is’. Groot, intens werk van blijvende waarde in der wereld letterkunde, uitingen van intens-voelende kunstenaars heeft dit jaar zoomin als het vorige gebracht voor de dramatische litteratuur van ons land. Toch spijt het mij te moeten zeggen, dat de oogst van seizoen 1908-1909, wat de qualiteit betreft, iets beter was dan het seizoen 1909-1910. Het vorige tooneeljaar bracht ons Mevr. Simons' uiterst verdienstelijke fantastische comedie ‘Een Paladijn’, Vondel's ‘Adam in Ballingschap’, Hooft's ‘Warenar’, Jacqueline Reyneke van Stuwe's ‘De Zonde’, Heyermans' ‘De opgaande Zon’, om het allervoornaamste te noemen. Dit tooneeljaar heeft om te beginnen geen gelukkige Heyermans gebracht.

Over Van Eeden's ‘Paleis van Circe’ zal ik maar zwijgen, terwijl Schürmann's ‘Veertig’ of Brandt van Doorne's ‘Hanna’, mij niet zoo heel schitterend lijken, evenmin als Carry van Bruggen's ‘Een Vergissing’. Het grootste aantal oorspronkelijke stukken heeft de Koninklijke Vereeniging ‘Het Nederlandsch Tooneel’ aangedurfd, waarvoor zij niet genoeg geprezen kan worden. Laten wij hopen, dat het feit dat iemand als de Heer van Nouhuys overwegenden invloed gekregen heelt bij het kiezen van het repertoire van het ‘Nederlandsch Tooneel’, een goed voorteeken moge zijn voor de qualiteit der komende Nederlandsche stukken in het tooneeljaar 1910-1911.

Jammer dat een gezelschap, dat zooveel deed als dat van den Heer Rooyaards, zich, wat de Nederlandsche Dramaturgie betreft, tot een reprise van den niet-te-volprijzen ‘Adam’ beperkte. Niet één ander Nederlandsch stuk werd door hem opgevoerd. Ook de wakkere Nederlandsche Tooneelvereeniging gaf behalve ‘De schoone Slaapster’ niets nieuws-oorspronkelijks, wat wel een uitzondering is op andere jaren, terwijl er bij den Heer Verkade zelfs geen reprise van ‘Lanceloet’ of van zijn bijzondere ‘Elkerlijc’-vertooning op overschieten kon. En het ligt toch op zijn weg het publiek op te voeden tot appreciatie van onze Middeleeuwsche dramaturgie. Hij was er zoo mooi mee begonnen. Toen de Amsterdamsche ‘Kunstkring’ mij niet in de gelegenheid kon stellen het nieuwe stuk van Marcellus Emants, ‘Geuren’, te zien en de Rotterdammers mij voor den Gulden Winckel slechts willen toelaten bij hunne Amsterdamsche voorstellingen in het Paleis voor Volksvlijt, als de Directie van dat gebouw zulks goedkeurde, wat deze niet deed, omdat bij die voorstellingen ‘alle plaatsen uitverkocht zijn’, zooals ze me schreef, heb ik tot mijn spijt niet over dit belangrijk stuk van hel hoofd van het Tooneelverbond kunnen schrijven. Het spreekt van zelf, dat ik niet geneigd ben de praestaties van een gezelschap, hoe goed ook, te critiseeren, als de gastvrijheid anderen geschonken, niet tot dit tijdschrift wordt uitgestrekt. Ik verneem uit goede bron, dat, hoewel ongelijk, het opnieuw blijk gaf van het volbloedige, vooral krachtige talent van dezen auteur.

‘Geuren’ moet een uitmuntend speelstuk zijn geweest, dat aan Mej. Duymaer van Twist de gelegenheid heeft geboden buitengemeen schitterend spel te doen zien.

Een volgenden keer hoop ik nog wat te vertellen over J.H. Speenhoff en zijn ‘Klein Tooneel’, vooral ook van de uitstekende, door-hem-zelf-geschreven één-acters, die door zijn gezelschap worden opgevoerd.

SIMON. B. STOKVIS.

Zandvoort, Juni 1910.