Den Gulden Winckel. Jaargang 9

[p. 97]

Negende Jaargang No. 7

Schrijvers van over de grenzen

Edouard Rod
(Nyon, 1857-1910, Grasse)

INEENGEDRONGEN, breedgeschouderd, krachtig, gebruind, zóó zag ik hem een tiental jaren geleden, toen hij in Genève lezingen over Jean-Jacques hield; een breed hoofd, een profil dat aan Zola deed denken, eenigszins grijzend reeds, met een timiden blik achter de lorgnetglazen; eenvoudig in zijn optreden. Een meesleepend redenaar was hij niet, al voelde men een rijk fond van kennis en al had hij eenige jaren van professorale werkzaamheid achter den rug. In 1857 te Nyon geboren, zoon van den dorpsschoolmeester, studeerde hij te Lausanne en in Duitschland, daarna vestigde hij zich te Parijs en behoorde er tot de jongeren die Zola omringden. Zijn eerste geschrift, A propos de l'Assommoir (1879), was een verdediging van den Meester; wanneer we het nu lezen, is het een vreemd aandoend brochuretje, waarin hij zich beijvert te vertellen, dat Zola heusch een zedelijk mensch en een liefhebber van heel mooie dingen, geen pornograaf en geen plagiator was; met dat al is het boekje een typische bijdrage tot de kennis van het groeiend naturalisme. Daarop volgen een viertal naturalistische romans, o.a. de geschiedenis van Palmyre Veulard, een juffertje dat een longziek millionair helpt te gronde richten, veel geld erft en daarna met een vreemden gelukzoeker trouwt die haar mishandelt en ruïneert. De invloed van het naturalistische kamp doet zich gelden tot 1885; dan maakt Rod zich vrij van zijn omgeving, gelijk, vroeger of later, zich daaruit vrijmaakten Paul Adam, die begon met Chair molle, Huysmans, de auteur van Les Soeurs Vatard, of Paul Margueritte, die van Tous quatre. Zorgend voor zijn letterkundige en moreele eenheid, heeft Rod dit alles uit de lijst zijner werken geschrapt.

Rod ondergaat dan de invloeden die, omstreeks 1885, zoo krachtig hebben meegewerkt om een andere richting aan 't Fransche geestesleven te geven en die in het Symbolisme uiting vonden; de cosmopoliet Rod bestudeert Wagner, Schopenhauer, de Preraphaëlieten, de Engelsche dichters, den Russischen roman. Dat is het tijdstip waarop Paul Desjardins, Brunetière, Bourget, de Vogüé zoeken naar een basis voor het zedelijk leven. Uit dien tijd van inwendigen strijd dateeren zijn drie werken die men nauwelijks romans zou kunnen noemen: La Course à la Mort (1885), Le Sens de la Vie (1889) en Les trois Coeurs (1889), waarmee in nauw verband staat de bundel studies Les Idées morales du Temps présent (1891). De drie romans vormen een soort zelfontleding, een grübeln over het levensvraagstuk door iemand die door werkeloosheid en dilettantisme wordt ondermijnd, waarbij hij niet

[p. 98]

verder komt dan met de lippen slechts het Onze Vader te herhalen, nadat hij vergeefs gezocht heeft in 't geloof, in 't altruïsme, in 't huiselijk leven een grondslag voor zijn zedelijk bestaan te vinden. Al moge Les trois Coeurs - de geschiedenis der hartstochtelijke avonturen van Richard Noral - zich van de beide voorgaande werken onderscheiden, toch staat het boek ermee in verband, daar het de vrucht is van een zelfde zoeken. Les Idées morales zijn ontstaan uit gelijksoortige zorg; Rod verdeelt erin de tijdgenooten die hij aan zijn onderzoek onderwerpt in twee categorieën: les négatifs, Renan, Schopen hauer, Scherer, Zola, en les positifs: Brunetière

Edouard Rod

Tolstoï, de Vogüé, een systeem dat m.i. geheel verkeerd is en tot grove onjuistheid leidt. Wat echter het meest in dit boek te laken valt, dat is de afwezigheid der groote positivisten, van Stuart Mill, Herbert Spencer, Taine en van Sully Prudhomme, juist die mannen welke in de evolutie der moraal zulk een groote plaats innemen; dit is een weglating die des te meer in 't oog valt bij een schrijver met zulk een rijke ontwikkeling. Na deze periode van voorbereiding en zoeken heeft Rod zijn weg gevonden: zijn romans zullen dienen om vraagstukken op zedelijk gebied te bespreken en op te lossen. Zoo komen dan achtereenvolgens zijn roman La Sacrifiée (1892), waarvan het onderwerp aan Dostoïewsky's Schuld en Boete herinnert, met dit verschil dat de onschuldige wordt gestraft; La Vie privée de Michel Teissier (1893) en La seconde Vie de M.T. (1894), die het leven van een hoofd der conservatieve partij schilderen dat, door liefde gedreven, zijn beginselen ontrouw wordt; Les Roches blanches (1895), dat de ontwakende liefde schildert van een jongen dominee voor M^me Massod, een liefde waaraan de echtgenoot, voorzichtig en vol goedheid, een einde maakt door zijn vrouw te doen vertrekken; Dernier refuge, een romantisch verhaal, bijna genre 1830, waarin Martial Duguay en Geneviève Berthemy rust vinden door zelfmoord, welke de apotheose hunner liefde is. Là-haut (1897), een boek dat naast de analyse van den blasé welke tot beter inzicht in 't leven komt, een zeer levendige schildering bevat van de typische figuren der bewoners van een Alpen-dorp dat zich ontwikkelt, geeft voor het eerst enkele breede natuurbeschrijvingen, die reeds hier en daar in les Roches blanches waren aangegeven en waarvan de eerste bladzijden van L'Ombre s'étend zulk een volmaakt staal leveren. Ook Le Ménage du Pasteur Naudié (1898), waarin de schildering van 't Protestantsch milieu uitstekend is, behoort tot de romans van zuivere observatie, die zich met een moreel vraagstuk, het huwelijk tusschen een 45-jarigen weduwnaar en een meisje van 20, bezighouden.

In Au milieu du Chemin (1900) schijnt Rod, evenals Paul Bourget in Le Disciple, zich de vraag te stellen, wat de schrijver moet zijn. Clarencé, een gevierd auteur, verneemt dat Céline Bouland, de maîtresse van zijn vriend Louvier, onder den invloed van Clarencé's werken, zelfmoord heeft gepleegd; hij stelt zich nu angstig de vraag welke zijn verantwoordelijkheid is. Jammer is het, dat Rod niet heeft aangetoond hoe de invloed zich heeft geopenbaard en welke de individualiteit van de jonge vrouw was. Na dit boek, dat een onzuiver gesteld probleem niet oplost, komt een zijner beste boeken, L'inutile Effort (1903). Léonard Perreux heeft, toen hij student was, met Francoise Dessonnes samengeleefd; hij is een zeer gezien advocaat geworden, een rijk, geëerbiedigd burger; zij is naar Londen gegaan, waar zij teeder voor hun kindje zorgt en eerlijk, fatsoenlijk zich door de wereld slaat. Het kindje verdrinkt door een toeval en de moeder wordt, op losse getuigenissen, ter dood veroordeeld; is niet haar vroeger leven een getuigenis tegen haar, evenals bij de Maslova in Tolstoï's Opstanding? Léonard leest het ‘dagelijksch berichtje’ en nu ontstaat in zijn ziel een hevige strijd tusschen fatsoen of conventie en plicht. Met een zeer meesleepende kracht en met groote fijnheid wordt deze strijd geschilderd; een gebochelde, zwakke, jongere broer van Léonard zet hem aan tot handelen, tot plicht. Dit boek is een der beste

[p. 99]

brokken zieleleven, die hij schreef, van een sobere, strenge kunst. Un Vainqueur (1904), waaraan het vraagstuk der jonge werkkrachten, in de glasblazerij, een sociaal tintje geeft, en L'Indocile (1905) zijn werken die verre achter staan bij het prachtige L'Ombre s'étend sur la Montagne (1907), een boek dat geheel wordt doortrild door de gedachte aan den onafwendbaren dood, aan de wreede scheiding van haar, die hij in de prachtige voorrede van Florence Monneroy, een bundel novellen onder 't pseudoniem André Gladès, een monument vol eerbied en liefde heeft gewijd. Franz Lysel, een Poolsch violist, en Irène Jaffé, echtgenoote van den socioloog Antonin Jaffé, hebben gedurende een aantal jaren naast elkaar geleefd, elkaar beminnend, zonder een spoor van zinnelijkheid ‘s'arrêtant ensemble pour sourire ou pour pleurer’. Maar haar dochtertje, dat gaat zoeken en denken, haar man, die van kathederanarchist verandert in een voorstander der traditioneele moraal, en, vóór alles, de waarheid en eerbied tegenover zichzelve, het gevoel dat de schaduwen des doods komen, dat alles doet haar zien, dat zij zich van Franz moet vrijmaken. Terwijl hij in Amerika reist, zendt zij hem een brief van afscheid. Bij haar doodsbed staan haar man en dochter en Franz ‘unis dans cet accord où achevaient de se résoudre les vains conflits de la vie’. Noch Aloijse Valérien (1908), dat de vraag stelt in hoever de moeder die ontrouw is, gestraft wordt in haar kind, dat eveneens zich zwak toont, noch Les Unis (1909), dat het vrije huwelijk veroordeelt uitgaande van zeer willekeurige en valsche gegevens, hebben mij het beangstigende begin van L'Ombre s'étend, de fijne karakterontleding van Irène Jaffé, de melancholie van Ravenna doen vergeten.

Naast den romanschrijver moeten wij den hoogleeraar niet vergeten, die in 1887 den leerstoel van Marc Monnier voor vergelijkende letterkunde te Genève bezette, om na twee jaren weer naar Parijs terug te keeren. Zijn Études en zijn Nouvelles Etudes sur le XIX^e siècle brengen onderzoekingen van letterkundigen en moreelen aard over hen die voor het jongere geslacht leidsmannen waren: Léopardi en Wagner, Schopenhauer en Anatole France, of die nieuwe banen openden: Emile Hennequin, Sudermann, Fogazzaro. Van zijn Idées morales sprak ik reeds. Zijn Stendhal is een vrij mislukt boekje over dien wonderlijken geest, dien men niet kan vasthouden zóó veranderlijk is hij; zijn Essai sur Goethe, volgens de biografische methode geschreven, is zeker beter. Als Zwitser voelt hij zich weer aangetrokken tot Jean-Jacques; de strijd rondom hem en zijn Emile, de achtervolgingen waaraan hij blootstond, zijn uitstekend uiteengezet in L'Affaire Jean-Jacques Rousseau (1905); een episode uit dien strijd, zijn verblijf te Métiers in 1765, wordt in le Réformateur (1906; in 't Théâtre de l'OEuvre) ten tooneele gebracht. Want Zwitser was Rod, Zwitser wilde hij blijven; zij die hem van nabij kenden weten, dat hij zonder twijfel lid der Académie française zou zijn geworden, indien hij, als Cherbuliez, zich had laten naturaliseeren. Zwitser te zijn, daarop was hij trotsch. Hij was een eenvoudige, stoere werker, eerlijk ten opzichte van zich zelven, ernstig, zonder effectbejag, zonder behaagzucht, die te midden der Parijsche oogendienarij en vriendjeskritiek en kliekgeest iets eigens had, iets zelfbewusts, dat hem zoo sympathiek maakte en dat de notices nécrologiques in hem erkennen en eeren. Toen hij over zijn landgenoot, den jonggestorven Henri Warnery, oordeelde, roemde hij bij hem ‘la solidité du jugement, le goût de l'analyse psychologique, l'honnêteté de l'esprit, cette âme religieuse et cette intelligence libre, qui ne sont pas rares dans les milieux protestants en Suisse’. En 't was of de schrijver van La Course à la Mort, zijn lievelingsboek, van L'Inutile Effort en van L'Ombre s'étend sur la Montagne zichzelf daarin karakteriseerde.

K.R. GALLAS.