Den Gulden Winckel. Jaargang 9

Tooneel

De Schoone Slaapster. Spel van verbeelding, door Herman Heyermans Jr.

Op den avond vóór Kerstmis van het vorige jaar heeft de Nederlandsche Tooneelvereeniging ons weder de gebruikelijke Heyermans-première gebracht. Tot mijn spijt kan ik eerst nu gelegenheid vinden even aandacht te vragen voor ‘de Schoone Slaapster’, en zal ik zelfs zeer kort moeten zijn in mijn beschouwing.

Als totaal-indruk vind ik het jammer dat ik met ‘de Schoone Slaapster’, welk stuk bij publiek en pers over het geheel vrij veel bijval heeft kunnen verwerven, niet zoo heel erg dwepen kan. De reden daarvan meen ik gemakkelijk te kunnen opgeven: Ik vind Heyermans een dualistische natuur, en kan hem alleen daar apprecieeren waar hij niet-dualistisch is, omdat het hem in mijn oogen nooit goed gelukt de twee kunst-idealen, die hij voorstaat, te verzoenen. Deze twee naturen zijn die van den realistischen verteller en van den philosophischen droomer.

Het is geen geringe verdienste van Heyermans, dat hij in onze letterkunde, die, na 1886, het jaar waarin de Nieuwe Gids verscheen, bijna uitsluitend de objectieve, beschrijvende woordkunst als alleenzaligmakenden vorm adopteerde, waardoor inhoud vaak bijzaak werd, tot de weinigen behoorde die het verhaal als zoodanig trouw bleef. En als hij nu, gevoelig droomer die hij eigenlijk is, naast zijn cynisme en zijn onverdraagzaamheid, zijn gevoel liet uitbruisen in kleine realistische verhaaltjes, zooals sommige der Falklandjes, of in een enkele schets of novelle (een grooten roman bouwen kan hij ongelukkigerwijze beslist niet), en tooneelstukken schreef, die navrante levensverhalen-in-actie waren, zooals ‘Het Zevende Gebod’, ‘Op Hoop van Zegen’, ‘Vreemde Jacht’, ‘De opgaande Zon’, daar gaf hij ons dingen van heerlijke pracht. Echter is hij er niet tevreden mee alleen verhaler te zijn, hij voelt in zich den droomer, den philosoof. Met het laatste denke men nu niet, dat ik zijn socialistische levensopvatting bedoel, waar die zich in tendenz geuit heeft. Wat in directe tendenz zich uit, zonder innig verband met het al-omvattende van het echte leven en de echte kunst, heeft immers geen waarde! Wel heeft Heyermans dit vaak niet geacht, maar dat kan men over het hoofd zien: Als hij immers alléén tendenz-schrijver was, zooals zijn vijanden zeggen, dan zou hij wel reeds lang uit onze litteratuur verdwenen zijn, zooals de schrijfster van Hilda van Suylenburg, zooals Anna de Savornin Lohman, zooals zoovele anderen; en Heyermans heeft zich toch als echt kunstenaar, die kunst maakte welke vaak verwant is aan die ‘voor alle tijden’, weten staande te houden.

Als ik zeg dat Heyermans, de realist bij uitnemendheid, een droomer is, dan bedoel ik daarmede, dat er iets in zijn ziel is, hetwelk ook is in die van Arthur van Schendel bijvoorbeeld, ook al uit zich dit bij den laatsten, individueelen, kunstenaar heel anders. De sprookjes-achtige romantiek die ook Heyermans liefheeft, heeft hem gebracht tot de symboliek van den schrijver van ‘Allerzielen’, ‘Uitkomst’ en ‘de Schoone Slaapster’. Alleen heeft hij in ‘Allerzielen’ en in ‘de Schoone Slaapster’ een mengeling gegeven van symbolische romantiek en bitter realisme, en dit zijn onvereenigbare elementen, tenminste voor iemand van zijn kunnen. Tevens stond hij in deze beide stukken te veel onder den invloed van eenige strekkings-theorieën die niet des grooten levens zijn. Daarom houd ik van ‘Allerzielen’ evenmin als van ‘de Schoone Slaapster’. Alleen in ‘Uitkomst’, mits het zonder pauze gespeeld worde, kan de gekozen en aanvaardbare droom deze vijandige begrippen verzoenen. Jammer is het, dat iemand die zoo gevoelig, zoo dichterlijk is, die zelfs zoo'n behoefte aan mooie dingen heeft, dat een vergelijking met een fijne, schoonheid-lievende ziel als Arthur van Schendel zich dulden laat, de romantisch-middeleeuwsche

[p. 58]

sfeer van ‘de Schoone Slaapster’ bederft met zijn bruut-realisme en zijn tendencieus gephilosopheer, ook al geschiedt het laatste in rhytmisch proza. Al heet ‘de Schoone Slaapster’ te spelen ‘nergens’ en ‘in geen tijd’, iedereen doorziet dat dit paradoxale aanwijzingen zijn voor ‘overal’ en ‘altijd’, en tevens is de sfeer èn wat de regie aanwijst, èn wat de handeling betreft, wil deze tenminste niet bespottelijk-onmogelijk lijken, onbetwistbaar middeleeuwsch. Dat is de schoonheidstijd van Chaucer, van Spenser, van William Morris, van Oscar Wilde, van Arthur van Schendel.

Tilly Lus als Droomelot

In ‘de Schoone Slaapster’ wordt het thema van Macht tegen Recht belichaamd in den strijd van den wreeden, wellustigen Regent tegen den volksleider Sero. De Regent begeert Droomelot, het poëtische dochterke van Sero en van diens vrouw Regina, een lichtekooi, en Sero sterft, terwijl Droomelot als offer valt. Deze Sero verdient nog even aandacht. Heyermans heeft dezen philosophischen, levenswijzen verdrukte laten spreken met onuitputtelijke woordspelingen, in meestal gewilde, een enkelen keer ook wel goed-gevonden geestigheid. Hij is echter bijna even zoo'n slappe tendenzfiguur als Raphael in ‘Ghetto’. Toch is hij meer: bij den heer Heyermans bestaat een behoefte om een mannefiguur te scheppen, die uiterlijke onverschilligheid aan warm-stroomend gevoel paart. In een roman heeft hij deze persoon nog nooit uitgewerkt, ongelukkig, maar hij is te vinden in den vriend uit ‘Het Zevende Gebod’, in de hoofdfiguur van ‘Vreemde Jacht’ en in Matthijs de Sterke van ‘De opgaande Zon’. Het is een Fransche figuur, waarom weet ik eigenlijk niet, maar ik voel het zoo. Zoo'n man is een echt mensch, maar niet volmaakt en onderscheidt zich door een uit wereldwijsheid ontstane behoefte om veel te spotten, terwijl zijn warm gevoel hem pijnigt om zijn eigen spot.

In Sero hebben we nu dien zelfden man opnieuw, maar minder echt, meer verwaterd. Zijn geestigheden zijn veelal te goedkoop, te tendencieus. Waar nu het grove, brute realisme, het gezocht gemanoeuvreer in de bedrijven waar vader en dochter, in twee cellen op het tooneel naast elkaar, met elkaar kunnen spreken, en het ellenlange geredeneer, in te schril contrast zijn met de uiterst poëtische persoonlijkheid van ‘Droomelot’ zelve, daar kan mij het geheel niet tot dwepen verleiden. Hoe treurig, dat de heer Heyermans niet òf realist, òf droomer apart kan zijn. Ik kan niet eindigen voor de Nederlandsche Tooneelereeniging, ik zou haast zeggen den gebruikelijken lof te brengen voor spel en regie. Misschien vergis ik me, maar ik had voor de Sero-vertolking den heer Post beter geschikt gevonden dan den heer Louis de Vries, omdat de heer Post meer fantasie bezit en over het geheel een beschaafder tooneelspeler is, die altijd de heldrollen bij dit gezelschap met groote poëzie vertolkte. Des te grooter lof voor hem, dat hij zich als Regent zoo onderscheidde. De heer de Vries is een acteur, die alleen bij heel heftige scènes, bij ten toppunt gestegen extase in staat is zich een echt kunstenaar te toonen en de gemaniëreerdheid af te schudden, die hem in kalme scènes te veel eigen is.

Maar tot slot heb ik de bespreking van mejuffrouw Tilly Lus' creatie van Droomelot bewaard. Fijner droomstertje had de heer Heyermans moeilijk kunnen verlangen! Dat ernstige gezicht, de naïeve, trillende stem, de smaakvolle, eenvoudige linnen Liberty-kleeren, van buitengewoon gelukkige kleurenmengeling, dat alles tooverde mij een Droommeisje voor het oog, dat in een echt, verrukkelijk sprookje thuis hoorde en niet in een véél te onwezenlijk tendenz-stuk.

Moge het den heer Heyermans gelukken zijn dichternatuur te laten uitzingen in een wereld van louter droomerige schoonheid, of ons beter te maken door ons de bittere werkelijkheid alleen voor te houden, - naarmate hij het een of het ander verkiest; - maar laat hij niet langer probeeren allebei te doen in één stuk, zoolang hij dat niet beter kan als in ‘de Schoone Slaapster’.

Amsterdam.

SIMON B. STOKVIS.