Den Gulden Winckel. Jaargang 8

Russische letteren
XI.

DEN 20^sten Maart vierde Rusland den 100^sten geboortedag van Gogol. Dit was meer een intieme herdenking; de eigenlijke feestelijkheden vonden een maand later plaats, bij de inwijding van het Gogol-gedenkteeken in Moskou. Wel zijn de tijden veranderd. In 1852 werd Toergienef bevolen Petersburg te verlaten omdat hij Gogol een groot man durfde noemen, en nu wordt de beroemde Rus officieel gehuldigd. Helaas zijn niet veranderd de toestanden die door den grooten schrijver werden gehekeld. De Revisor en de Doode Zielen zijn nog altijd even actueel, en vermoedelijk zullen ze dit nog eeuwen blijven.

Gogol is de schepper geweest van het Russische realisme in den roman en op het tooneel. Hij is meer dan eenig ander schrijver doordrongen van het grosze Mitleid, zooals de Duitschers het zoo goed uitdrukken. Dit is trouwens een van de kenmerken der Russische realisten, en zeer zeker is het dat dit grosze Mitleid den dichter naar lichaam en ziel heeft geknakt in zijn laatste levensjaren.

De Russische criticus Eichenwald geeft in zijn studies over Russische letterkunde een belangrijk artikel waarin hij ons de tragische figuur van Gogol voor oogen stelt. Hierin lezen we hoe sterk hij zich was bewust van zijn gevoel van verantwoordelijkheid. Gogol geloofde dat God hem rekenschap zou vragen van de gehoonde, beleedigde menschheid die hij in zijn werken had voorgesteld. Hij wilde hiervoor boete doen; hij wilde die bladzijden vernietigen en in de plaats iets heerlijk schoons geven, - doch dit was hem onmogelijk. Zijn kunstenaarsoog bespeurde alle kleinzieligheden, alle vlekken die de menschheid aankleven. En dit was zijn ziele-tragedie. Hij werd bang voor de gedaanten die hij zelf had geschapen. Hij heeft met vuur gespeeld. Onverbiddelijk, onbarmhartig in zijn spot, ontdekt hij in elke ziel wat laags, wat gemeens. En die tallooze doode en verharde zielen vormen tezamen een gruwzaam geheel; een sombere stemming wordt opgewekt bij den lezer, die zich afvraagt of Gogol dan alle geloof in de menschheid heeft verloren.

Een diepe smart ligt in den spot van Gogol verborgen. Zoo in het voortreffelijk tooneel van den Revisor, als de gouverneur van de stad zijn masker afrukt. In zijn radeloosheid verneemt hij reeds den hoonlach die hem uit gansch Rusland zal tegenklinken, en hij begrijpt dat ze hem tot den held van een comedie zullen maken.

Gogol doet lachen. Van elk mensch toont hij den belachelijken kant. Als we zijn figuren op het tooneel zien, schateren we het uit. Meedoogenloos is hij in zijn spot. Een enkele maal doet hij een poging om zich in een ander genre te begeven. Dan dringt hij door in het verleden en de sprookjes-wereld van zijn klein Russisch volk, doch hier wordt hij dikwijls overdreven en langdradig. Ook de mystiek kon hem niet redden. Hij leed onbeschrijflijk; hij gevoelde het schoone en vermocht dit niet weer te geven in een menschelijke gestalte. We beseffen hoe zwaar deze homme qui rit heeft geleden, want is het geen drukkende last om te moeten laten lachen als men zelf somber en ernstig is gestemd?

In Berlijn woonde ik eens een voortreffelijke voorstelling bij van de Revisor. Het publiek schaterde het telkens uit; misschien was het verbeelding, maar ik meende op menig gelaat van de talrijk aanwezige Russen slechts een weemoedigen glimlach te bespeuren. Mogelijk waren ze te veel doordrongen van het droeve feit: dat nu, na ruim zeventig jaar, de Revisor nog weergeeft de Russische werkelijkheid met haar ‘voor de heele wereld zichtbaren lach en haar door de wereld niet gekende tranen’.

Van de moderne schrijvers is een en ander uitgekomen dat de vermelding waard is.

[p. 121]

Zoo gaf Fedor Solohoeb een nieuw sprookjesdrama dat in Petersburg werd opgevoerd door een vereeniging van letterkundigen en artisten. Het behandelt het sprookje van de twaalf koningsdochters, die elken nacht uit haar slaapvertrekken verdwijnen om te dansen in een onderaardsch toover-paleis. Het bevat zeer veel schoons, doch zooals meestal bij Solohoeb, is het dooreenmengen van trivialiteit en pathos somtijds hinderlijk.

Een nieuwe ster aan den letterkundigen hemel is Ropsjien, van wien een novelle verscheen in de Roeskaja Moesl, getiteld ‘het Vale Ros’. Dit zijn dagboekbladen van een terrorist die moord op moord begaat om de ‘groote idee’. Doch als hij om persoonlijke redenen naar de wapens grijpt, en den echtgenoot doodt van de vrouw die hij lief heeft, dan ziet hij plotseling het gruwzame van zijn daad in. Het leven heeft nu geen zin meer voor hem; zijn ziel is leeg en eenzaam; hij begaat zelfmoord.

De kroniekschrijver Philosopof heeft zijn artikels van de laatste zeven veelbewogen jaren vereenigd tot een werk, getiteld Woord en Leven. Het bevat drie deelen: Letterkunde, Leven en Kunst. In het eerste deel velt hij een vernietigend vonnis over Gorki; van dit harde oordeel komt hij echter eenigszins terug door diens laatste werken: Een bekentenis en Het leven van een man die te veel is. Dit boek zal van veel nut zijn voor den toekomstigen geschiedschrijver van het letterkundige leven uit dezen tijd.

Ook van Minskie die in de ‘tachtiger’ jaren werd bewonderd en gevleid is een werk verschenen. Deze Minskie heeft poézie en letterkunde in den steek gelaten om zich in de nieuw-christelijke philosophie te verdiepen. In dit boek spreekt hij over alles en nog wat: o.a. de idee van de Russische revolutie, socialisme en anarchisme. Zelfs heeft hij het na een langdurig verblijf in Frankrijk over de zeden en l'âme française, naar aanleiding van de misdaad waarvan madame Steinheil wordt beschuldigd en wier psychologie hij verklaart. Belangrijk is het hoofdstuk: het Fransche tooneel; hierin toont hij de armoede aan van het Fransche tooneel, waarvoor de groote vragen van den dag niet schijnen te bestaan, daar het zich voortdurend en bijna uitsluitend bezig houdt met l'adultère. Het is of de buitenlandsche tooneelstukken niet bestaan voor het Fransche publiek. (Ibsen en Tolstoï uitgezonderd). Minskie zoekt de reden hiervan in den aangeboren afkeer van de Latijnsche volken voor alles wat duister en nevelachtig is: deze gevoelen juist sympathie voor alles wat helder en duidelijk is en voor het sensueele. De Franschen zijn niet geneigd tot mysticisme. Dit blijkt ook, zegt Minskie, uit hun strijd tegen de kerk en tegen de tyrannie van het gezin, die zich zoo duidelijk uitspreekt in het Fransche tooneel.

De Russische letterkunde houdt zich op het oogenblik bezig met de débâcle van het gezin, wat Vera Starkof aanduidt als ‘La Faillite de la Famille dans le roman russe’. In de Revue van 15 Juni, j.l. behandelt zij n.l. drie romans: een van Potapenko, een van den zachten, droefgeestigen Barantsevietsj en een van Sierachefkie. In al deze verhalen wordt het huwelijk veroordeeld en de rampzalige invloed van de ouderlijke macht op de kinderen. Doch Vera Starkof eindigt haar artikel zeer terecht met te zeggen dat deze schrijvers wat voorbarig zijn door ‘la faillite de la famille’ aan te kondigen. Integendeel zegt de schrijfster: ‘La famille ne s'en va pas, elle évolue, elle brise l'étau rigide qui la paralysait et cherche à se forger un moule nouveau qui favorise le libre épanouissement de l'individu dans une atmosphère d'entente, de cordialité et d'amour’.

ANNIE DE GRAAFF.