Den Gulden Winckel. Jaargang 8

Fransche boeken

ZIEHIER een korte aanduiding van, in het laatste halfjaar door mij ontvangen, boeken van Fransche schrijvers en uitgevers. Het is een losjes inééngeschikte ruiker, waaruit te plukken valt voor wie, in dezen aan persbloemen vruchtbaren tijd, nog niet de moeite van het plukken verleerden. Wel is waar, zijn het boeken zonder plaatjes en is de grootste aftrek zulken werken beschoren die op de prentenboeken van het ‘Jonge Volkje’ gelijken. Prentjes kijken ontheft den bezigen geest van lezen, denken en overdenken en biedt, na de inspanningen des practischen levens, het uitzicht op geestesontspanning. En naar ontspanning hunkert telkens meer het prentjeskijkende XX-eeuwsche menschenkind.

René Bazin heeft in ‘Le Blé qui lève’ (Calmann Lévy 1908) een verhaal gegeven, dat in alle tijdperken van woelig maatschappelijk leven - en welke zijn dat niet? - door romanciers van talent en zonder talent wordt gedaan, en waarvoor altijd lezers zijn te vinden. Het is daarbij de toeleg de aanhangers van hetgeen men ouderwetsche denkstelsels pleegt te noemen in botsing te brengen met hen, die zoogenaamd nieuwerwetsche meeningen omhelzen. Behouders en vooruitstrevers kan men ze op elk gebied noemen, doch dan zegt men daarmee tevens een der vele banaliteiten aan menschenmond ontsnapt, want de vooruitstrever van vandaag is de behouder van morgen. De rollen wisselen spoedig in het drama van den Tijdgeest, die uit alle massale groepen acteurs doet verrijzen, die de commando's voeren in de heete gevechten om zienlijk en onzienlijk bezit tusschen de toeschouwers.

In ‘Le Blé qui lève’ zien wij het Socialisme en het platte land invloed oefenen op een modeldaglooner, en dien invloed verliezen als diezelfde arbeider door de kracht der Kerk wordt overschaduwd. De tafereelen uit den strijd der arbeidersbevolking tegen den groot-grondeigenaar, de kamp om bezit van den landadel en zijn nooit verouderende exemplaren, de hervormingszin van den jongeren adel en zijn geestelijke samensmelting met de nieuwere oeconomische problemen maken Le Blé qui lève een boek van den dag, dat

[p. 103]

door het prettig verteltalent en den nooit gedwongen of hortenden dialoog tot de beste romans van René Bazin, lid der Fransche Académie, behoort.

Naar men weet, vormt de zoogenaamde Académie Française, stichting van kardinaal de Richelieu, een der 5 afdeelingen van het Institut de France. Wie over de bemoeiingen wil lezen door verschillende, thans in de historie geplaatste personen aangewend om tijdens het Tweede Keizerrijk lid van dat Instituut te worden, leze daarover Adolph Lair: L'Institut de France et le Second Empire (Paris Plon 1908). Het geeft een merkwaardig kijkje op de ware toedracht der dingen, leert verschillende karakters van candidaten waardeeren en brengt tot de slotsom dat niet slechts om het geldelijk kapitaal reuzenkampen met giftige wapenen worden gevoerd, doch ook de wetenschappelijke eerbewijzen, door sommige helden der wetenschap reikhalzend begeerd, niet dan ten koste van een bijzonder soort eergevoel worden verkregen. Het gaat er meê als met de begeerte naar ridderorden. Daargelaten dat zij dikwijls aan onridderlijke vlerkjes worden geschonken, ziet men ze veelal najagen door personen, wier middelen om tot hun doel te komen hen reeds buiten elken ridderkring moesten brengen.

Bij J.K. Huysmans' Trois Eglises & Trois Primitifs (3e édition 1908) hebben we met een herdruk van opstellen te doen, waarvan de stof waarde behoudt voor Catholieken en andersgezinden, wier geestesaanleg naar esthetisch kunst-ascetisme neigt. De geestelijke bekeering, waardoor de wereldsche novellenschrijver Huysmans in een, het mysticisme der Catholieke kerk omhelzend, aestheticus werd herdoopt, is niet zoo onbegrijpelijk als zij schijnt. Alle bekeerlingen zijn hartstochtelijke naturen en wie eene pathologische analyse zou vermogen toe te passen op den apostel Paulus, Sint Augustinus, Sint Franciscus en Sint Ignatius, zou bij voldoende genees- en zielkundige kennis tot merkwaardige karakter-overeenkomsten geraken.

Philippe Godet in zijn werkkamer.
(Zie blz. 105).

Tot die groep beroemde bekeerlingen - al zij de kring, waarin hij zijn plaats vindt, ook op grooten afstand van dien der genoemde kerkheiligen - behoort de schrijver van La Vie de Sainte Lydwine en L'Oblat. Ook dit herdrukt boek Trois Eglises getuigt van het bijzonder talent des schrijvers van la Cathédrale en En Route, om de teerste en fijnste zielsdraden, waaruit het bewonderenswaard Catholiek kunst-ascetisme in bouw-, beeld- en schilderkunst is geweven, over te spannen op het raam der kleurijke woordkunst. Wie onzer zijne onderstelde bedrevenheid in de kennis der Fransche taal wil beproeven - neme Guy de Maupassant's novellen reeks en Huysmans' Pages Catholiques ter hand en poge daarvan enkele bladzijden in onze moedertaal over te zetten. Het is een gewaagd zelfonderzoek in de geneuchten der Gallische en Germaansche (Dietsche) spraackconste, waarbij Louis Couperus, Dirk Coster en Lodewijk van Deyssel, vertalers van Flaubert en Barbey d'Aurevilly, een goed bod naar den prix d'excellence zouden doen, hetgeen evenveel zegt als: dat 90 op de 100 vertalers het leelijk in zouden afleggen. Frans Erens en ook Emile zouden het met goed gevolg kunnen beproeven.

Bij de Tableaux flamands van Henry Cochin (Paris Plon 1909) zou minder hersenvermoeienis worden geleden, gesteld dat men ze der vertaling kon waard keuren, doch dat zijn zij niet. Niet om mislukte schildering, geenszins: er is een handig penceel aan 't werk, doch enkel om den grondslag, waarop deze Vlaamsche doeken rusten. Het zijn een soort verkiezingsmanifesten voor een lid of van een candidaat voor de Fransche Kamer, welke in Fransch Vlaanderen zijne candidatuur heeft gesteld, lofdichten op de districten waarin hij afgevaardigd is of wil worden en de bevolking, waardoor zijn afvaardiging zal geschieden. Wat het boek belangrijk maakt, buiten de politieke oogmerken, is de vergelijking tusschen oud-

[p. 104]

Italiaansche en oud-Vlaamsche schilderscholen.

Doch dit alles - kunstpolitiek en kunstpolitiesch schriftuur - blijft nuchter, o, zeer nuchter proza en, hoe prachtig ook, tot de rubriek der heiloratorie op 's lands radicale of clericale welvaart behooren. Iets anders is de pracht van het Weidsche Hart dat Mevrouw Catulle Mendès ter aanschouwing brengt in haar bundel Le Coeur Magnifique (Paris Lemerre 1909). Die verzenbundel mag gerangschikt worden onder de soort poëzy, die alléén zij kunnen genieten, wier dichterlijke tastzin tot ragfijne zielsontleding in staat is. In menig gedeelte herinnert hare Muze die van Sully Prudhomme en, naar mijn voelen, zou de helder-teere dichter van Le Vase Brisé en Prière de reeks instantanées hebben kunnen onderteekenen, door Mevrouw Catulle Mendès Petites Filles genoemd. De galerij door de stift van deze dichteres geopend, is grooter dan die Sully Prudhomme wilde doen zien. Het zijn 12 pastels. Vooreerst een naar Beatrice gemodelleerd:

Met hare slanke, golvende lijnen
Een langwerpig gelaat, dat Dante bezong,
Dat wimpers en brauwen en lippen verfijnen,
Is zij beeldschoon-jong.

Jasmijn- en roos- met leliëngeuren
Doorzweven haren sprookjeshof,
Waarin z'als fee haar staf zal beuren,
Van goud doorweven stof.

En Liefdes zaligheid zal in haar hart ontbloeien,
Als zalfde haar een nieuwe doop,
Die haar verbeelding doet ontgloeien,
Tot aan der starren loop!

Het is een pre-raphaëlitische Madonna, zooals de dichter-schilder Rossetti ze op 't paneel bootste of de smachtende Cimabuë uit zijn penceel liet druppen. Dan weer is het een jongemeisjespastel in een florentijnsche teerheid van omlijning gevat, afschaduwend de bruidsfiguur uit Sully Prudhomme's verrukkelijke stancen:

Elle est fleur, il doit l'incliner,

La chérir sans lui troubler l'âme.

Een derde jongemeisjesfiguur is die van 't beuzelachtige, in luie loomheid wegdoezelend Zieltje, wier glazige poppenoogen zinnebeeld zijn harer starre hartstreek:

Zij is een zoetlief kind tehuis,

Is ingetogen, onbewogen,

Steeds strakken hare poppenoogen,

Met lach noch kreet maakt zij geruisch.

Nu eens ziet ge de aanstaande kaartlegster, wier sluwe oogopslag haar lot verraadt; dan weer het jeugdige markiezinnetje van Watteau met porceleinachtige maniertjes zoo stijf als haar keurslijf. Dan vertoont zich het aanstaand nonnetje: regelmatig, streng en ietwes linksch, naast de aanstaande circusrijdster met uitdagende blikken, karwats-striemen voor hare omgeving. Eindelijk het mager, pover figuurtje met vooruitstekende jukbeenderen en ingezakte wangetjes, het balletdanseresje dat in een of ander 4e-rangs theater bezig is haar schamel brood te verdienen totdat.... andere glibberwegen voor haar openstaan. En ten langen leste het bedelaresje, dat, als de Haan der Revolutie klaroent, in de eerste gelederen zal staan, gevolgd door eene, omschreven:

Met bol en roze aangezichtje,

Haar frank en open toon,

Haar lippen rood als van een wichtje,

Haar stem aandoenlijk schoon.

En kleintjes om haar heen gegroept,
Die nooit zich verre wagen,
En valt er een, terstond haar roept
Om aan haar troost te vragen.

Zelf nog een kind; waar men haar zoek'
Door kindren steeds omgeven,
't Beeld van een echte moederkloek,
Klein volkje's lust en leven!

Dus: tintlend beeld van echtheid
Aan onbewolkte horizon,
Een moedertje in gehechtheid
Aan al wat moederhart verzon.

Zooveel dichters, zooveel ontleders van het dichterlijke in zich zelf. Mevrouw Catulle Mendès omschrijft de dichterlijke kern als de vaardigheid om een droom van 't oogenblik te bestendigen; daarom wil zij het poëtisch moment vasthouden en uit den chäos der vage droomerijen één hechte beeltenis bootsen.

Eterniser peut-être le rève d'un instant

is de versregel van Alfred de Musset, dien zij tot hare dichterlijke wapenspreuk koos. En dat zij niet onjuist koos, bewijzen de teêre zieleweefsels tot een prachtig borduurwerk saamgehecht.

‘Het Weidsche Hart!’... Elke zonnetinteling wordt daarin weerspiegeld, elke wolkverduistering, als een grillig spel opgetooverd door de windvlaag, afgeschaduwd; elke arceering - van de fijnste miniatuurtoets tot grover penceelstreek - op het veld van het ontvankelijk hart gedrukt, glijdt voorbij als een rank vaartuig.

Er zijn van die tipjes, moesjes, kraaltjes, cirkeltjes, stipjes, weet ik?!, die in het weidsche hart tot reuzenfiguren aanzwellen, gelijk de ragfijne aandoeningen daarin zich afteekenen als zware gewaarwordingen van lijden, pokalen van smart door herdenking tegen de lippen geprest.

In één woord: het is stichtelijke lectuur voor vrouwen met... poëetsche zielen.

[p. 105]

Het is het schuchter vertoon eener kuische Muze, die zich aan de vorschende blikken eener menigte kan onderwerpen, zonder gedeerd te worden door bezoedeling.

*_**

Of Belle de Zuylen, wier brieven aan Constant d'Hermenches Lettres de Belle de Zuylen á Constant d'Hermenches (Plon - Nourrit & Co., Genève A. Jullien 1909) door de zorgen van haren bestendigen ridder Philippe Godet zijn verschenen - of Madame de Charrière zich de achttiende-eeuwsche neepjesmuts over de lieve oortjes zou trekken bij het hooren van deze uit gaaf? Geenszins. Zij toont zich ook hier - gelijk in haar gansche leven une femme de race, zooals Gobineau ze zich droomde. Alles wat benepen, bekrompen, angstig-schuchter en naar conventioneele voorschriften over het weidsche hart der menschheid oordeel spreekt, is deze XVIIIe eeuwsche Utrechtsche aristocrate voorwerp van fijnen spot, en terwijl zij zich als een van de eerste Fransche épistolières heeft doen kennen, gaf zij tevens een blik in haar ruimen, franken, beminlijken keurgeest.

*_**

Een keurgeest zou ik ook willen noemen dien van den romancier Etienne Bricon (Les Anxiétés de Thérèse Lesieure, (Librairie Plon 1909) die in zijn roman een briefstijl bezigt, qui coule de source. In den regel staan de brieven van mannen wat vlotheid en sierlijkheid betreft ver ten achter bij die van vrouwen. Hier echter, in dezen roman, waar de schrijver beurtelings een vrouw van de wereld en een wellevend man een briefwisseling doet voeren, juicht de lezer allereerst het keurlijke van den stijl toe, zoowel bij den man als bij de vrouw, doch wordt hij bovendien getroffen door die allerfijnste schakeeringen in woordschildering en zielsontleding, welke juist het onderscheid tusschen het manlijk en vrouwlijk element aanduiden.

Trouwens het onderwerp: een jonge, bevallige vrouw, moeder van één kind, die, verdwaald in een stil stadje, waar haar man in garnizoen is, zich buiten-echtelijke weelde met een zijner militaire chefs veroorlooft en door den briefwissel met een Parijschen vrijgezel, die haar vader kon zijn, als een boetvaardige zondares tot hare plicht van huisvrouw en moeder terugkeert en haar man leert verstaan - dat onderwerp kán niet anders dan door een fijn vermaakte pen behandeld worden. Het gevaar van in de teêre weefsels eener zielsontleding zich te verwarren en bij die verwarring, geprikkeld door ongeduld, meer geeuwdan leeslust te wekken, lag voor de hand en het is den heer Eugène Bricon niet slechts gelukt, het te ontwijken, doch het glansrijk te overwinnen. Het is vooral geen ‘belle pécheresse de théêtre’ een Manon Lescaut of Marguerite Gauthier' - gelijk de Fransche fantazy-letteren er duizenden ten tooneele brengen - die de schrijver opvoert, noch een geparfumeerd boulevardier van slecht gehalte, die zijne schijnschoone bespiegelingen aan zijne correspendente ten beste geeft; het is veeleer een hyper-modern vrouwtje, dat zich kort na haar huwlijk in hare kostschool of kloosterdroomerijtjes over den houwelycken staat en de eeuwige aanbidding van den heer gemaal bedrogen ziet en zich verwaarloosd voelt, nu zij niet langer - gelijk in de verlovingsdagen - elke minuut van den dag een smachtend minnaar aan hare voeten vindt, gereed om al hare grillen als geluks-openbaringen te aanbidden en hare pruil-lipjes door kusjes te effenen.

Etienne Bricon

De schrandere, geestige wijze, (geest van goeden, Gallischen huize) waarop de brave brief-vriend de nauwkeurigheid in de betrekking van man en vrouw terugbrengt en zelf daardoor - terwijl hij den zedemeester speelt - zijne eigen zeden loutert, is even vernuftig als schalkachtig voorgesteld.

En om ten slotte de beduchtheid van eenige strenge geesten tot rust te brengen: de moraal van de geschiedenis, reeds besloten in den titel, wordt zoo helder aan den dag gebracht en de partij voor een onberispelijk huwelijksleven, ter wille van een rustig geweten, den zedelijken plicht van het moederschap en het gebiedend voorschrift eener levenswet, wordt zóó meesterlijk gekozen, dat het akkoord der verzoening tusschen schuld en boete harmonisch blijft doorruischen.

20 Juni 1909.

F. SMIT KLEINE.