Den Gulden Winckel. Jaargang 8

Tooneel

De Opgaande Zon. Een spel van den middenstand, door Herman Heyermans Jr.

Dat ik zoo lang heb moeten wachten met het schrijven over ‘De Opgaande Zon’, staat niet in verband met de opinie die ik erover heb, want deze was zóó gunstig, - of liever, de ontroering gewekt door het zien was zóó groot, dat ik zeker niet het voorrecht van erover te kunnen schrijven zoo lang had uitgesteld, indien de omstandigheden mij daartoe niet gedwongen hadden. Toen ik mij den eersten keer gereed maakte om erover te schrijven, lag het zien van het stuk al een betrekkelijk langen tijd achter mij, en, bevreesd dat de indruk te veel zou zijn vervaagd, heb ik van de welwillendheid der Tooneelvereeniging gebruik gemaakt om het stuk voor de tweede maal te gaan zien, en ik heb toen evenveel genoten als bij de eerste opvoering. Ik zal niet nagaan, of de heer Heyermans met dit stuk in alle opzichten de zoo gewenschte revanche heeft genomen na zijn middelmatig dramatisch werk van den laatsten tijd; maar dat het tot zijn zeer goeden tooneel-arbeid behoort, lijdt bij mij geen twijfel. Het beste wat hij geschreven heeft, is het niet, maar het behoort tot het beste. Een groote fout is een gebrek aan geleidelijkheid tusschen de bedrijven onderling, een verbreken van den samenhang schadelijk voor de concentrische eenheid. Zoo is de vergadering der rederijkerskamer ten huize van de Sterke aan het begin van het tweede bedrijf, als episode duldbaar, ofschoon ongewenscht, te breed uitgesponnen, afgezien nog van de Heyermansche eigenaardigheid, om nu eenmaal in elk stuk een type-ensemble ten tooneele te voeren, dat het 'm doet in de zaal. Bovendien is de grappigheid dezer episode, uitgaande van de persoon

[p. 72]

van Stuifzand, vrij goedkoop. Over deze figuur strakjes echter iets meer.

Een ander gemis aan continuïteit, dat het organisch verband stoort, is het plotselinge van het faillissement. Wij weten wel, dat de zaken slecht gaan, wij voorzien wel een catastrophe, maar goed voorbereid is deze niet.

Nu volge een zakelijke inhoudsopgave: Matthijs de Sterke, die, voordat zijn vader, de klokkenhandelaar, failliet ging, voor dominé studeerde, woont met dezen en zijn vrouw en dochter in een vrij groote galanteriezaak. De zaken gaan slecht, vooral ook ten gevolge der concurrentie hun aangedaan door De Opgaande Zon, het groote Warenhaus naast hen. De directeur dezer inrichting wenscht den winkel van de Sterke bij zijn zaak te trekken, te meer daar het belendende perceel aan de andere zijde reeds door het Warenhaus is aangekocht. Als hij de Sterke komt bezoeken om eervollen aftocht voor te stellen aan den belegerde, wordt hij door een dwaas vertoon van welvaart-in-schijn ontvangen. Matthijs wil niet weg, begrijpt heel goed, dat Jensen den slechten toestand van zijn zaken kent, en hem alleen zoo vriendelijk behandelt, om de publieke opinie gunstig gestemd te houden voor zijn Warenhaus. Hij wil evenmin den strijd opgeven als erkennen, dat de zaken slecht staan. Directeur Jensen gaat onverrichterzake heen, en het heele gezin, de Sterke zelf, zijn kleinzielige, suiker- en lichtbesparende vrouw, zijn optimistische, haar vader aanbiddende dochter en zijn goedige, eenigszins kindsche vader, staan te drukken tegen de buil, die de inspringende muur van De Opgaande Zon in hun huis maakt. Het tweede bedrijf speelt een tijdje later, op een Zondagmorgen, een kouden sneeuwdag. Anna Maria, de vrouw van Matthijs, en zijn vader zijn naar de kerk, en hij zelf leidt een bestuursvergadering van de rederijkerskamer waarvan hij voorzitter is. Zijn vrouw, zuur-gestemd ten opzichte van zijn letterlievende uitspanning, komt thuis, en het bestuur vlucht, met den als een Justus van Maurik-Jood getypeerden secretaris Stuifzand incluis. Wij merken verder, dat Matthijs zijn toevlucht in speculatie gezocht en het geld verloren heeft, dat zijn buurvrouw, de moeder van den schoolmeester en van een kreupel, zwakzinnig dochtertje, hem leende. De schoolmeester meent de Sterke op gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel te moeten wijzen, doch als Matthijs hem in een - bijzonder mooi geschreven - gesprek iets heeft laten zien van zijn innerlijk wezen en van zijn schijnvroolijkheid, verbergend zijn teleurstelling-in-alles, worden zij weer goede vrienden. De Sterke lacht alle bekommernissen weg, vermaakt zijn dochter, door een deurwaarders-exploit te gebruiken als zool in zijn stukke schoenen, en gaat uit om uitstel te vragen van een bizonder lastigen schuldeischer. Al schijnt het, dat hij zich weinig heeft bekommerd om de verwijten die men hem gedaan heeft naar aanleiding van zijn speculatie, toch dwaalt hij den ganschen dag rond in de sneeuw, niet wetend wat te beginnen, bijna op het punt zelfmoord te plegen door zich te werpen onder een van de vele electrische treinen, die hij in morbiede opmerkzaamheid langs den overweg ziet snellen, waarvan de baanwachter, denkend dat in zulk hondenweer toch niemand overloopen zou, de sluitboomen omhoog had gelaten. Uitgeput komt hij bij zijn vriend Stuifzand aan, die hem verpleegt met Joodsche goedhartigheid en hem naar huis brengt, zonder een flesch punch te vergeten, welke de vroolijkheid erin zal brengen. Intusschen is daar veel gebeurd: Anna Maria, de zwakke, lage vrouw die den man verraadt, heeft Jensen telephonisch tot een bezoek uitgenoodigd. Sonja, doodelijk ongerust over het onverklaarbaar-lange wegblijven van ‘domineetje’, zooals ze haar afgod schertsend gedoopt heeft, ontvangt den zakenman, die in het bezit is van een pretentie op haar vader, welke zij, als procuratie-houdster, zoo maar, zonder kennis van de wetsbepalingen voor den wissel, de wereld heeft ingestuurd.

Jensen wil het failliet niet, biedt aan den boedel over te nemen, als de Sterke zelf in de zaak als afdeeling-chef wil komen en Sonja, met haar mooie oogen, als verkoopster voor de heerenartikelen. Sonja weigert zooals haar vader vóór haar. Zij is gekwetst over het voorstel, ongerust over haar vader, beangst om wat komen gaat. Anna Maria heeft Jensen niet ontvangen omdat ze over maagpijn klaagt, die de arme met jenever wil genezen. Even komt er weer een geluksmoment in Sonja's ziel als de schoolmeester haar vader prijst en haar zijn liefde verklaart, waar de grootvader slapend bij zit. Later vertelt die grootvader haar treurige dingen van het leed, dat hij ondervond toen hij failliet was gegaan.

Toen Jensen vertrok en zij hem met de petroleumlamp bij wilde lichten heeft deze dat geweigerd, indachtig aan een brand, die in De Opgaande Zon ontstond door het omvallen van een lamp. Eindelijk komt Matthijs thuis met Stuifzand, met de punch. Anna Maria is heel vroolijk, de buurvrouw en haar zoon komen meedrinken, het kreupele meisje blijft boven, alleen, in slaap. Men speelt kaart en is op zijn gemak. Alleen Anna Maria is bangvroolijk, en Matthijs vertelt langzaam, hortend van zijn tocht, van de koude en van den baanwachter die sliep en de treinen die voorbijsnelden in woeste vaart. Sonja begrijpt haar vaders voornemen, zij gist de oorzaak van de vreemde vroolijkheid van haar moeder. De altijd zoo opgewekte man, die met scherts alle zorgen verdrijft,

[p. 73]

is ook bangmakend somber, vooral als hij plotseling om stilte verzoekt, om stilte, die hij nog eens in zijn eigen huis hooren wil. Er zijn nieuwe punchglazen noodig. Anna Maria weet precies waar ze staan in het voorhuis. Stuifzand zal met Sonja meegaan, die ze met de petroleumlamp in de hand zal gaan krijgen. Sonja gaat, - men hoort een gil, men ziet een vlam: de lamp is omgevallen en de winkel staat in lichte laaie! De buurvrouw wil door den winkel naar boven, maar dat kan niet; met de anderen vlucht ze langs de plaats, terwijl ze weet, dat haar kind daarboven stikken of verbranden kan. En het kind wordt werkelijk verstikt door den rook, en de justitie stelt een onderzoek in, waaruit blijkt, dat van boos opzet geen sprake kan zijn. Matthijs zal een goede som van de assurantie-maatschappij ontvangen, maar geeft zich failliet om zelfs niet den schijn te hebben door dien ongelukkigen brand met zijn menschenoffer bevoordeeld te zijn. Het geld gaat naar de crediteuren. Stuifzand, als Joodsch koopman, kan daar niet bij. De schoolmeester en zijn moeder denken aan geen boos opzet. Matthijs blijft sterk, kalm-bezadigd. Alleen Sonja is verstomd-ongelukkig, met haar verwezen gelaatsuitdrukking en haar verbonden hand. Matthijs voelt in haar een andere, een grootere, invretende smart. Matthijs heeft zijn kind lief, altijd, onder alle omstandigheden, in het volle licht, met de volle waarheid. Het lijden van Sonja, die bij herhaling door dien heel-lieven vader gesmeekt wordt te biechten als zij iets op het hart heeft, wordt onduldbaar. Het tikken van een druppel van het plafond op de tafel, tik.... tak, in eentonig, bang-terugkeerend geluid maakt haar gek. Als de schoolmeester haar troosten wil barst ze uit. Haar mooie ziel, dorstend naar waarheid als die van haar vader, kan onmogelijk langer dragen de pijn van het schuldbewustzijn. Als haar moeder haar wil tegenhouden uit te zeggen haar schuld, vooral waar er de moeder van het gestikte meisje bij is, verzet Matthijs de Sterke zich en met een subliem gebaar beveelt hij ieder Sonja's biecht aan te hooren. En nu heeft ze het gezegd tot hen, die het hooren moesten, haar vader, haar schoolmeester en zijn moeder. En zonder het uit te spreken, voelen ze nu, dat alleen boete kan goedmaken wat zij misdreven heeft, boete zooals de conventie die aanwijst.

Een politie-beambte komt zeggen, dat het kind met toestemming der justitie begraven mag worden, en Matthijs de Sterke vertelt hem, dat zijn dochter brand heeft gesticht. Nu is de boete aanvaard, nu kan Sonja weer vrij worden en eens terugkeeren naar haar vader en haar schoolmeester, die haar beiden zullen verwachten.

Zonder te trachten de karakterteekening of de detailschildering te belichten, heb ik nu den inhoud aangegeven van dit mooie tooneelstuk, en als ik nu de bezonken indrukken weer verlevendigd heb, weet ik niet wat het meest te prijzen, het stuk zelve, of de opvoering ervan bij de Nederlandsche Tooneelvereeniging. Wat mij het stuk zoo lief maakt, is de poëzie, die uitgaat van de persoon van de Sterke en van Sonja. Vooral hij, is zoo'n echte man, zoo'n mannelijke, heerlijk-eerlijke man. Hij heeft zich verzoend met het noodlot, dat hem zijn idealen vernietigde, hem de studie onmogelijk maakte, hem bond aan een kleine ziel. Zeker, hij had sterker moeten zijn, vooral in den stoffelijken strijd; maar behield hij niet de eerlijkheid van den ridder zonder vrees of blaam, naast het optimisme, dat bij den lagergin teleurgestelde in cynisme verwordt? Sonja zelve is, behalve in het laatste gedeelte dan, meer passief dan actief. Zij leeft voor haar vader en hij door haar. Het is voor haar, dat hij opgewekt is of huichelt het te zijn. Een andere hoogst-sympathieke persoon is de oude grootvader, die altijd nog voor en met zijn klokken leeft en de manie heeft, telkens als de winkelschel klinkt ‘vòllek’ te roepen. Iemand die zoo'n type uit het rijke leven zelf te nemen en in een letterkundig werk weet te plaatsen, is een letterkundig kunstenaar. En nu over de andere letterkundige kunstenaars, die reproductief het genieten van De Opgaande Zon mogelijk maken. Sta mij toe te zeggen, dat ik niet geloof, dat er veel tooneelspelers in dit land zijn, die werkelijk aanspraak mogen maken op den naam van reproduceerend letterkundig kunstenaar. Vaak zijn zij geen kunstenaars, heel zelden voelen en weten ze veel van de kunst die in woord en schrift zich openbaart, en niet altijd hebben zij den eerbied voor het kunstwerk, dat ze reproduceeren moeten, zooals bijvoorbeeld pianisten of zangers dien hebben voor Beethoven of Bach. Maar vele van de tooneelspelers en tooneelspeelsters van de Tooneelvereeniging maken hierop een uitzondering, vooral de ouderen onder hen. Ofschoon het hier niet de plaats is in bijzonderheden te treden, over de reproductie der dramatische litteratuur welke ik voor Den Gulden Winckel beoordeel, kan en mag ik niet nalaten even de aandacht te vragen voor de artistieke daad, door de Tooneelvereeniging verricht. Alle vier hoofdpersonen hebben zich ingeleefd in de figuren, die de schrijver voor ons deed optreden.

De heer Post wàs Matthijs de Sterke, Mevrouw van der Horst wàs de eerlijke, poëtische, nietwereldwijze Sonja, Mevrouw de Boer - van Rijk verpersoonlijkte de kleine ziel, die in het stuk Anna Maria heet, geheel en al, en bovenal de heer van der Horst gaf een meesterlijke, dichterlijke herschepping van den grootvader. Zij zijn echte

[p. 74]

letterkundige kunstenaars, in zoover als zij met piëteit en aanleg bestudeeren wat zij reproduceeren moeten. Den heer van Warmeloo als Jensen mag ik niet vergeten, evenmin als Mej, Tilly Lus als het stumperige kind. Heusch, in onzen tijd, of liever nog in ons land, waarin zooveel aan heldenvereering gedaan wordt, mag men werkelijke kunstenaars, die het Nederlandsche drama op deze wijze dienen, niet voorbijgaan, als men dramatische litteratuur bespreekt. Ik meen al gezegd te hebben, dat de persoon van Stuifzand mij antipathiek is, en even wensch ik hierbij stil te staan.

Geheel aan het spel van den beginneling, den heer van Praag, ligt het niet, - ofschoon hij schrikkelijk chargeerde -, dat ik de vergelijking van Stuifzand met Justus van Maurik's Joodsche typen met den besten wil niet kan onderdrukken. Ik weet, dat het paradoxaal klinkt, als ik zeg dat volgens mij de heer Heyermans geen kijk op de Joden heeft. Met opzet zeg ik niet Israëlieten, omdat ik uitsluitend het Hebreeuwsche ras bedoel.

Wat ik in den heer Heyermans als kunstenaar zoo groot vind, is zijn kijk op de menschen, zijn juist grijpen in de ziel van velen, die hij aanvoelt. Maar dat is het juist, de Joden voelt hij niet aan. Het is niet genoeg hun jargon naturalistisch te reproduceeren, hun overbekende eigenaardigheden hel te belichten. Er is een menschensoort, dat hij kent tot in de vezelen van hun ziel, en dat is het Engel-type uit ‘Het Zevende Gebod’. Maar de Joden, met hun zwakheden, hun artistieken aanleg, hun onuitstaanbare parvenu-zucht, hun gevoeligheid, hun oppervlakkigheid, hun angst en hun trots, hun kleinheid en hun grootheid, hij kent ze slechts oppervlakkig. Ik ken een paar Falklandjes die van vrij goeden kijk op de Joden blijk geven, maar de ware visie op de Joden heeft hij evenmin als Zangwill. Als hij het Joden-parvenudom en aspirant-parvenudom in Amsterdam zoo goed kende als hij de Germaansche bewoners van buurt IJ. IJ. kent, dan had hij grooter werk over hen geleverd, want waar is rijker stof te vinden voor een waarnemer als Heyermans dan onder de Joden in de hoofdstad? Voor mij is Stuifzand een Jood, zooals die door niet-Joden op zijn allerconventioneelst geteekend wordt, vooral als ze goed willen laten zien, dat ze geen anti-Semieten zijn; maar de heer Heyermans behoorde beter te kunnen. Natuurlijk heeft men hem weer beticht van uitsluitend symbolistische bedoelingen. Natuurlijk moest dit spel ‘uit’ den middenstand weer het spel ‘van’ den middenstand zijn. Die meening werd wel uitsluitend gedistilleerd uit het slot, waar de, directeur van De Opgaande Zon, als in apotheose, zwijgend de verwoesting die hij dan heet aangericht te hebben, met roofvogelblik komt overzien: de middenstand gesymboliseerd in Matthijs de Sterke, doodgekneld door het Warenhaus, vertegenwoordigd door Jensen, den directeur van De Opgaande Zon. Alsof zoo'n ingewikkeld oeconomisch vraagstuk als dat van den strijd tusschen het Warenhaus en den kleinen winkelier voor goed opgelost kon worden volgens het aanschouwelijk onderwijs, dat dit stuk geeft. Jensen moge dan het Warenhaus personifieeren, Matthijs de Sterke is nu niet bepaald een gewone Middenstandwinkelier. Gelukkig is de tijd voorbij, waarin de kunstenaar Heyermans alleen zijn belangstelling voelde gloeien voor de menschen, zoolang ze een symbool waren van oeconomische toestanden.

SIMON B. STOKVIS.

Amsterdam, Maart 1909.