Den Gulden Winckel. Jaargang 5

Idee en leven
Kantteekeningen bij de Literatuur van den Dag.
VIII.

Rika door Anna van Gogh-Kaulbach. - Haarlem, Vincent Loosjes.

DIT boek is door een deel der pers (o.a. door niemand minder dan Quérido) onder voorbehoud nogal geprezen. Ik begrijp dat niet. Men heeft, in verband met ‘Rika’, van verschillende zijden ‘Menschenwee’ genoemd, en Quérido-zelf heeft zich uitgesloofd te betoogen dat Mevr. van Gogh's boek, schoon ontwijfelbaar op ‘Menschenwee’ geïnspireerd, nochtans eigens genoeg bezit om er te mogen ‘zijn’.

Ik voor mij zie van dat ‘eigene’ bitter weinig. Zou de geniale en in zijn subjectiviteit meestal verbluffend objectieve recensent van 't ‘Handelsblad’ geheel te goeder trouw en onbewust zich hier niet een klein weinigje hebben laten leiden door persoonlijke sympathie? - Ik bewéer niet, ik vráag slechts, om de oplossing te zoeken voor een mij onverklaarbaar raadsel.

Anna van Gogh-Kaulbach, niet onbekend door eenige tendenzieuse romans, welke als zoodanig nagenoeg geheel buiten de kunst staan, heeft met ‘Rika’ plotseling een wonderlijke zwenking genomen, een zwenking zóó onverwacht-driest, dat sommige recensenten blijkbaar aan 't duizelen zijn geraakt. Mevr. van Gogh-Kaulbach is namelijk van den onschuldigen strekkingsroman zoo maar pardoes en zonder waarschuwen tot de hyper-modern-realistische Kúnst overgesprongen, wat voorzeker geen kleinigheid is!

Hoor ik u iets zeggen, lezer? Is het verhaaltje wat afgezaagd; heeft u de geschiedenis van 't arme-volksmeisje-verleid-door-een-meneer, dat zich verdrinkt, al meer gehoord? Vindt u dat duffe romantiek? Dan maken wij er u beleefd opmerkzaam op, dat deze roman toch wel degelijk ‘modern’ is; dat hier op bijna iedere bladzijde van ‘hang-buiken’, ‘zweet-lijven’, ‘vet-kinnen’ en ‘klauw-handen’ gesproken wordt; dat daarenboven het dialect der ten tooneele gevoerde personen in allen deele in de puntjes is weêrgegeven, zóó in de puntjes, dat op het oogenblik waarop. de heldin zich ‘in liefde voelt groeien tot de hoogste hoogte van haar vrouw-zijn’, 't enkel dierlijke in haar ‘overwarmd wordt, vermooid door de hoogste teederheid, door 't zich-zelf wegdenken’ terwille van den man dien zij bemint - ze moeilijk uitstoot: ‘As je meer van dat maissie haudt as van main, mot je main moar loate, dâ's vanzellef. Ik zel wel weggoan’. (blz. 295).

Ziehier het ‘realisme’ van dit boek. Een dergelijke passage als hier aangehaald veroordeelt zichzelf. De werkelijkheid is hier verwrongen tot een karikatuur. De copieer-methode, welke ik in mijn bespreking van de Meester's ‘Geertje’ wraakte, toont zich in dit boek in volle belachelijkheid. Toch betreft het hier gezegde een conceptioneele bijkomstigheid. - Een enkel woord over de conceptie van 't geheel, de compositie en de psychologie had dienen vooraf te gaan.

Ik sprak al over 't romantisch gegeven: Rika, het ruwe arbeiders-kind dat zich laat verleiden door (beter: in de armen gooit van) den jongen man, een heer, bij wiens ouders zij een blauwen Maandag gediend heeft.

Vóór alle dingen moet ik opmerken, dat ik dit gegeven als zoodanig niet veroordeel - mits... een kùnstenaar het tot iets eigens verwerkt. - Zooals in het leven-zelf twee naar het uiterlijk gebeuren gelijke voorvallen toch nimmer in wezen hetzelfde zijn, doch ieder hun recht van bestaan hebben, daar ze toch niet mechanisch zijn ingevoegd, doch organisch zijn uitgegroeid uit de levens-diepte zelf - zoo kunnen twee, of tien, of honderd romanschrijvers hetzelfde gegeven gebruiken zonder dat het nochtans hetzelfde gegeven is. Zooals er geen twee bladen aan een boom hetzelfde zijn, zoo zijn er geen twee verleidingen in 't leven hetzelfde. Alleen aan een namaak-boom kunnen twee, of honderd, van dezelfde bladeren zijn, en alleen in een roman van nagemaakte realiteit kan de eene verleiding precies op de andere lijken. - Dat men in 't geval-Rika telkens geneigd is de afgezaagdheid van haar ‘geval’ in 't midden te brengen, veroordeelt, uit het oogpunt van conceptie, ‘Rika’ als roman.

Ik ben hiermede van-zelf aan de psychologie van het boek. Feitelijk is er van psychologie geen sprake. Rika is een dier-mensch met wilde instincten, oncontroleerbaar en ook blijkbaar door de schrijfster ongecontroleerd. De gang van het boek leidde met geen enkele noodwendigheid naar het tragisch einde door de schrijfster gesteld; de

[p. 170]

roman had evengoed heel anders kunnen afloopen. Ook de compositie van het werk is gebrekkig. De eerste 50 bladzijden, handelend over Rika's moeder, bungelen er los bij. De hoofdstukken over de familie Staffelman zijn hinderlijk ingeschoven en vormen met het andere geen geheel. De natuurbeschrijvingen, die misschien het beste zijn uit dit werk, zijn te uitsluitend decoratief, houden geen verband met het leven der personen. Ten slotte de techniek. In haar woordkeus staat schr. sterk onder invloed van Quérido. Rechtstreeks van dezen overgenomen zijn substantiva als ‘buk’, ‘staar’, ‘kijk’, ‘huil’ etc. Het gebruik van te veel ‘kracht’-woorden als op blz. 23 (... ze hoorde kindjes-huil¹⁾ al op snerpen en daartusschen wilde galm stem van Stien. - Bang liep Marie naar binnen, zag Stiens geweldig lichaam in de bedsteeopening, 't logge hoofd cadansend op de maat van 't woeste galm-zingen... Haar vette gezicht over glommen door goedigheidstrek’ [over glommen door een trek?? v. E.] etc.) - is een teeken van beeldingsonmacht.

Onzuiver gezegd is: ‘De besproette armen, bruin, als met notesap ingewreven, waar het tanige vel omheen kwabte’ (blz. 88). Kwabde dat vel om de besproete armen??

Wij eindigen deze korte bespreking van ‘Rika’ met de verzuchting, dat de hemel ons van dergelijke ‘realistische’ romans voortaan verschoone. - Ze brengen de moderne literatuur in miscrediet.²⁾

GERARD VAN ECKEREN.

1) Spatieering hier en in 't volgende van mij.

2) De billijkheid gebiedt te getuigen, dat passages als het verjaarfeestje bij de familie Sloot en Rika's verblijf bij vrouw Laas iets in zich hebben, iets van die èchte ‘realiteit’, welke van deze schrijfster iets beters doet hopen dan zij met ‘Rika’ gaf.

Boekenoverdaad door Jan Feith.
I.

Waarde Winckelier en Vriend!

NOG ligt mij frisch in het gemoed - mijn hart was er vol van en mijn ziel liep er van over - de bespreking van een bundeltje mijner schetsen, dat ik wel zoo vrijmoedig was U te laten zenden. Het was een bespreking, uit luttele woorden saamgesteld; maar hoevele waren niet de rijke gedachten, gesloten in deze schamele woord-kleedij, en vooral! hoe heb ik niet met smaak geproefd den rijken gedachtenschat, welke gij tusschen elk paar regels hadt weten te wringen.

Zoo bleef mij als een frisch voorbeeld uw Gulden Winckel-kritiek voor den geest staan.

En daar verlangt gij, meester en vriend, van mij, dat ik een gewicht aan boeken, waarop mijn, door u als stopstuk gebruikte woning, niet berekend is, zal bespreken, terwijl mijn hart nog vol is en nog steeds overvloeit van die andere gevoelens? terwijl een gulden voorbeeld mij nog de oogen verblind houdt?

Welaan, benutte ik dan de keur van gedachten, welke gij indertijd aan mijn arbeid besteedet; en zoo gij de meester zijt, vergun mij dan den leerling te spelen.

Het meest heeft mij het gemoed verfrischt wat gij, meester, toen zegdet over de Kritiek. Nog sterker dan de woorden staat mij voor oogen de daarbij gestileerde gedachte; ze was kortaf deze: dat alle kritiek lak is! Want hoe stonden daar uw letterkundige beginselen, onder het aureool van het veertig-jarig scribentschap, sterk in hun woordpantsers:

‘Hoe zal de kritikus (toen: gij!) zich aan zijn lezers vertoonen, terwijl hij beoordeelt?.... Op zijn grimmigst?... Op zijn deftigst?... Op zijn hoogst?... Op zijn lieflijkst?... Op zijn sjagrijnigst?... Op zijn hoogmoedigst?... Op zijn laaghartigst?... Summa summarum: op zijn meest kritisch?’...

Het waren alle keur-zinnetjes, met een fijn, tot krul gewrongen vraagteekentje aan hun einding. Doch zoo scherp stonden hun gekrulde gebaartjes daar geëtst, dat men de vraag wel vergat, ja, ze reeds recht zich zag strekken, strakker, puntiger, tot ze ten laatste vlijmscherpe, stekelige uitroepteekens geworden waren. Het werd dus een bosch omhoog geheven lansen, de charge van een eskadron literaire uhlanen!

De heele Kritiek lag overhoop. De lansen dropen zwart van kritisch bloed, de gal klonterde uit spalkende wonden. Toen hernamen de flitsende lansen hun elastischen vorm, bogen weer hun leden tot den ironischen krul.

Ja, meester, hoe wel heb ik u begrepen en hoe grof was het van mij, een oogenblik te denken - o! niet langer - dat gij tot majoor bij de artillerie bevorderd waart, toen mijn vreedzame woning, voornoemd, van Doorn uit gebombardeerd werd met projectiel-achtige pakketten met.... boeken.

Boeken!... ‘beleefdelijk aangeboden ter bespreking’.

Doch nu weet ik immers wat kritiek, wat bespreking, behoort te zijn?

Grimmig, heftig, hoog, lieflijk, sjagrijnig, hoogmoedig, laaghartig - 't is de opzet van een staalkaart pas - in al zulke gedaanten zou een kritikus zich kunnen toonen, naar hem beliefde!

[p. 171]

Er bestaan dus de stemmingen van een kritikus? Een boek wordt dus anders gelezen, doorwerkt, beoordeeld, al naar de stemming van den kritikus wisselt? Er is dus een kritiek, die zich wijzigt naarmate de matineuze bui, den middaggril, de avondstemming van den kritikus?... Er zijn dus invloeden als: weer - mooi of leelijk - voor- en tegenspoed, goede en slechte nachtrust, overvloedige en schrale maaltijd, licht- en zwaartrekkende sigaren, slappe of sterke thee, welke de werkwijze van de kritiek bepalen?

Zoo een nuchter gemoed dit al bij zich zelf eens overwoog, hoe hebt gij, meester, het mij schril onthuld! Maar hoe was tevens uwe bespreking van toen een gebiedende wenk, een meesterlijke waarschuwing: ‘Gij, jongere, let op uwe stemming! beheerscht en laat u niet beheerschen! vormt gij uw stemming, en de stemming niet u! Want ik zeg u, het is alles lak!’

Hierna, meester, heb ik gedacht aan een radikale versterking van het dekblad van mijn schrijfdisch, en heb toen zorgvuldig naar het uiterlijk betuurd de vele boeken, welke mij langs den bekenden weg geworden waren. Ik zag op elk lapelletje, hoewel sierlijk gedrukt, de ironie van uw handschrift: ‘beleefdelijk ter bespreking aangeboden’, en proefde dan mijne stemming.

Toen ik mij zette aan dezen prematuren arbeid was het ochtend, ik had gezond geslapen, bescheiden ontbeten, hield een houten pijpjen, met portorico, fijne snede, gestopt, in den mond; buiten was het zomer en binnen rustig.

Uiterlijk zeiden deze boeken, welke ik tot een verschansing om mij heen gebouwd had, weinig. Het waren ingebonden of ingenaaide boeken. Hun omslagen waren sober bedrukt met den titel en daaronder den naam van den schrijver; of met kunstige letterverdeeling en versierde vulling was een ornament aangebracht. De kleuren wisselden sterk; behalve in rood, waren ze getint in alle mogelijke kleur-wisselingen.

Toch was deze uiterlijke beschouwing eene, waarbij ik mijn stemming onbepaald kon houden. Ik had bijvoorbeeld deze beschouwing even goed in het avonduur kunnen doen plaats vinden, het lichaam en hoofd moe van dagtaak, na copieus diner, een weelderige sjiboek tusschen de lippen, buiten herfst en stormgeweld, binnen rumoerig gestommel van kamers onder weekbeurt.

Toen, na lange mijmerende overpeinzing over het inwendige der dingen, waarvan wij slechts aanschouwen het uitwendige, vormde zich deze gedachte, welke gij zult herkennen, meester, als een stout variant op uw eigen bevraagteekenden zin: ‘Hoe zal men het boek aan de lezers vertoonen, als het beoordeeld wordt?’

Want vormt niet een onderdeel van ons oordeel de indruk, welken het boek als zoodanig op ons maakt? En is het bij boeken niet eenzelfde wreedheid als bij de menschen, dat de groote menigte het eerst let op het uiterlijk?

Zoo zijn er twee belangrijkheden bij het boek, dat is zijn inhoud, zijn wezen, zijn ziel, zijn ik, - en dan zijn vorm, zijn uiterlijk, zijn kleed.

En hoe die behooren bij elkander is treffend, want het beste boek, wat zijn inhoud betreft, dringt vaak niet door ter onzer kennisse, wanneer zijn uiterlijk ons te zeer afstoot, om het zelfs op te nemen... Dit, meester, heb ik neergeschreven als een een-voudig bibliografisch verschijnsel, dat zoo oud is als de boekenkritiek zelf.

Doch ik woog, en overwoog het weer, toen ik mij omringd zag van de papieren vesting, welke gij mij te bouwen had gezonden.

De boeken, welke gij mij ‘beleefdelijk ter bespreking’ hebt aangeboden, openbaarden onmiddellijk voornoemd verschijnsel. Naar het uiterlijk. Zij droegen kaften in olijf-groen, oker-geel, ultramarijn-blauw, najaars-groen, gebrand-sienna, dof-geel, licht terra-cotta, blauwig-groen, bessensap-rose, staal-blauw, grijs-grauw, en zoo voort, en zoo voort,... dit laatste minder om mijn gebrek aan kleurgevoel te verhullen, dan wel om het minder voor uw oogen te doen caleidoskoopen. De titels der boeken, de namen van hun schrijvers, de namen van hun uitgevers, de woonplaatsen van deze laatsten, stonden er op gedrukt. Wat de kleur hiervan aangaat was ook hierbij elk boek afwijkend van zijn nevenman. Er was soms getracht naar ‘couleur sur couleur’ - gelijk de modiste van een mijner bekenden pleegt te fleemen. Dikwijls had een krachtige poging zich meester gemaakt van den drukker, en het stond gedrukt: geel op groen, en rood op grijs, en wit op blauw - (alweer met een ‘en zoo voort, en zoo voort’ breek ik dezen bonten stroom af), doch meesttijds stond het gedrukt in kernachtig zwart; dit was dan stoer, diepzinnig en duidelijk.

Ook de versieringen waren veel-wisselend. De moderne kunstversiering staat in het teeken van de sobere vakvulling en de gestyleerde lijn; ook zijn sterren en punten nog veel in gebruik. Men zou het boek moeten gelezen hebben, dus kennen en doorgronden, alvorens te weten, of er zinnebeeldige gang in het winden en buigen dezer lijnen gaande was; ik wist het niet, en vermocht zulks niet te beoordeelen, wijl deze beschouwing voorafging aan mijn kennisname van het inwendige boek. Doch sommige slingerfiguren en andere, blijkbaar aldus bedoelde potten met festoenen maakten een opdringerig dartelen indruk.

Dan was er het formaat. In zijn geheel genomen doet het formaat veel aan het boek. Er zijn lieden, die zich bekocht zouden wanen met een

[p. 172]

kwarto uitgave, en die, wanneer de prijs dezelfde is, gulzig het dikke half octaaf werk zouden kiezen. Ja, ja, het uiterlijk is veel. Want ook zijn er lieden - juist tegenwoordig, want, o meester, hoe neemt niet het aantal forenzen toe, en hoe verandert niet elk stadsbewoner met de zomermaanden in buitenwoner - ik zeg, ook zijn er lieden, die veel treinend, het boek, dat zij lezen, gaarne met zich voeren om aldus imuun te zijn tegen boemeltreinen, slechte aansluiting, vertraging, kwaad reisgezelschap. Deze laatsten, in tegenstelling met de vorigen, verkiezen het zàkformaat. Van beiderlei soort, meester en vriend, hadt gij in velerlei schakeering mij aangeboden, en zoo is het, dat met zeer verdeelde omvatting van mijn belangstelling, ik de boeken beurtelings opnam en opensloeg.

Zoo naderde ik dus het wezen zelve dezer boeken, want nu zag ik voor mij hun bladzijden met de vele kwart-bedrukte vakken in het midden eener witte omlijsting; ook zag ik de verdeeling in hoofdstukken. Sommige boeken leken daarbij op asthmatische grijsaards, want na twee, drie bladzijden moesten ze telkens ophouden en ademhalen voor een nieuw hoofdstuk. Zelfs was er een aêmechtige, die na één halve pagina tot rust reeds gedwongen werd, om reeds zijn volgend hoofdstuk in te zetten.

Een wel zeer onrustigen indruk maken zulke gasten. Over de letters ware veel op te merken. Er huizen altijd nog wanstaltige knapen in de letterkast; k's, t's, l's zijn soms stakerige gedrochten, en bij sommigen zijn de o's en e's en a's als met een nijptang aangepakt en saamgeknauwd. Doch ook zijn er mooie volle letters, sierlijk geteekend, met zware bochten en slanke ophalen, en het is een rust, al die goed-gebouwde lettergelederen zich te zien rijen. Doch, meester, daar ben ik al aan de bladzijde, den regel, de letter toe.

En nu weet ge wel wat volgen gaat!

JAN FEITH.