Den Gulden Winckel. Jaargang 5

Idee en leven
Kantteekeningen bij de Literatuur van den Dag.
VI.

Dr. H. Bavinck. Bilderdijk als Denker en Dichter. - Kampen, J.H. Kok. 1906.

EEN boek van veel studie en groote liefde. De zoogenaamde ‘Bilderdijk-hulde’ van het oogenblik nu even daargelaten, kan men moeilijk beweren, dat onze tijdgenooten over 't algemeen zich aan te sterke mate van waardeering plegen schuldig te maken ten opzichte van den man, die ons hier door den Amsterdamschen hoogleeraar in zulk een sympathiek en rijk gedocumenteerd geschrift voor oogen wordt gesteld. Buiten den beperkten kring der Calvinisten, bij wie een overdreven, politiek-godsdienstig gekleurd dwepen met den dichter in quaestie - voor 't overige in vele opzichten een ‘enfant terrible’ onder zijn geloofsgenooten! - zeker niet altijd kan worden ontkend - is het veelal de gewoonte geworden om de figuur van Willem Bilderdijk, desnoods met een even-hoed-lichten, zwijgend voorbij te gaan, zoo men althans niet, als onze jongeren, aan een ‘ton’ gewordene verguizing te zijnen opzichte meent te moeten deelnemen, die, bij gebrek aan waarlijk critisch oordeel en verstand met betrekking tot den arbeid van dezen wijsgeerpoëet, meest al even eenzijdig is als de bewondering van de zijde zijner vrienden.¹⁾

Daarom is dit boek van Dr. Bavinck bij zijn verschijning hartelijk welkom te heeten. In zijn waarlijk bewonderenswaardige objectiviteit vestigt het er ten klaarste nog eens onze aandacht op, welk een reus in denkkracht en gevoelsleven de mensch Bilderdijk was, wiens gansche streven werd beheerscht door een eenheidsbeginsel, waarvan men den dichter niet naar believen kan losschakelen, zonder in een verkeerde beoordeeling van zijn persoon en werk te vervallen. Ieder die over den dichter Bilderdijk spreken wil behoort dus studie te maken van diens wijsbegeerte en late het boek van den Amsterdamschen professor daarbij niet ongelezen.

_* * _*

Bilderdijk was een Christen, en wel in dien zin, dat hij, waar hij over de naief-dogmatische opvattingen der kerkleer als zoodanig vaak heenliep, de grondwaarheden des Christendoms steeds heeft vastgehouden niet alleen, doch deze ook wijsgeerig verdiepte. Zonde en Genade waren voor hem de beide polen, waartusschen zich de bewustheid des Christens beweegt. - Van groot belang is het echter daarbij in het oog te houden hoe Bilderdijk steeds alles terugbrengt tot de éénheid, waarmede God, de Schepper, alle dingen in den kosmos samenhoudt; waarzonder die kosmos voor hem als een chaos uiteen zou vallen.

Door de Zonde ziet hij dan ook geen dualistisch-physisch beginsel in de schepping ingebracht, doch slechts een ethisch. Zonde is de bewuste afkeer des schepsels van zijn Maker, een vermetele zelfhandhaving tegenover een vreugdige onderwerping - waarbij de voorwaarde tot het kwaad in vermindering van het goddelijk zijn, dus in elke stellige hoedanigheid van het creatuur als zoodanig gelegen is, wat geen kwaad is op zich zelf, door God in zijn schepselen gelegd, maar slechts een beperktheid die de staat van het schepsel medebrengt. (Vergelijk Bavinck blz. 81-82).

Hier ligt dus de determinatie van dat schepsel, en op dit standpunt is het begrijpelijk dat Bilderdijk te velde trok tegen iedere Pelagiaansche vrije-wils-theorie, volgens welke de wil feitelijk een neutraal en in de lucht zwevend, psychologisch

1) In dit verband is de genoemde ‘Bilderdijk-hulde’, waaraan mannen van allerlei richting deelnemen, zeker een merkwaardig verschijnsel, de drijfveeren waartoe òf zeer in de diepte òf, wat waarschijnlijker is, zeer aan de oppervlakte onzes tijds dienen gezocht te worden. - - Van die verguizing door de ‘jongeren’ gesproken! Soms prijzen zij óók, al is de vorm hunner loftuitingen niet steeds even gelukkig. - Zoo schreef Kloos (Veertien Jaar Literatuurgeschiedenis II 156): ‘Bilderdijk was een slot, een heel eerwaardig slot. Maar een slot [spatieering hier en in 't volgende van mij. - v. E.] zóó geweldig, zoo imposant-hoog [?? - v. E.] -geweldig, dat de galm [de galm van een hoog slot, ra-ra wat is dat! - v. E.] er van zou nadreunen door den corridor der tijden...’
En zulke onzin wordt door een onzer allerjongste beoordeelaars als ‘luister-rijk’ en ‘klok-klaar’ proza gekenschetst! (Men zie: Adel Anckersmith, Calvinisme en Snobbisme in de Literatuur, pag. 12).

[p. 134]

onmogelijk, immers van geen bepaalde motieven afhankelijk iets is, waardoor daarenboven aan de goddelijke Soevereiniteit ter wille van een menschelijke zelf-verheffing wordt te kort gedaan.

Tegen deze zelf-verheffing bovenal kwam Bilderdijk in verzet, en uit dien hoofde toornt hij in vele zijner gedichten en opstellen tegen het rationalisme en materialisme van zijn tijd, welke stelsels, voor de Zonde geen plaats latend, ook de realiteit eener vrije genade Gods moeten loochenen.

Gods Soevereiniteit en de éénheid aller dingen - ziedaar de beide hoofdgedachten waardoor Bilderdijk's streven wordt beheerscht. Het geloof aan een wereld-harmonie deed hem aan alle verschijnselen en gebeurtenissen een allegorische beteekenis toekennen, waarvan de sleutel te vinden is in ‘het Woord’ dat in Christus is vleesch geworden (verg. Bavinck blz. 68).

Dit alles en meer - waarin eenige opmerkelijke aanrakingspunten met het denken onzes tijds te vinden zijn¹⁾, al is ook veel in Bilderdijk het uitvloeisel van verouderde dogmatische ideeën - wordt door Bavinck breedvoerig omschreven in de hoofdstukken II tot VII van zijn belangrijk werk. - Na in hoofdstuk IX Bilderdijk's opvatting aangaande Godsdienst, Zedelijkheid en Recht te hebben behandeld, komt de schrijver in hoofdstuk X te spreken over ‘Taal en Poësie’.

Het verschijnsel der taal eischt volgens Bilderdijk een psychologische verklaring en is geenszins gebaseerd op conventie en willekeur (verg. Bavinck blz. 138). Slechts van dit standpunt uit valt Bilderdijk's poëzie naar waarde te schatten. - Zooals het wezen der Schoonheid slechts het innige zelfgevoel der ziel is, die in zich ontdekt de afspiegeling Gods (verg. Bavinck blz. 150) - zoo is slechts dáár van ware poëzie sprake, waar zij van deze afspiegeling de in woorden gebrachte vertolking is.- ‘Een kunstenaar, een dichter is daarom een profeet, een ziener, een getuige van de waarheid tegenover de leugen, van het zijn tegenover den schijn, van den geest tegenover de stof, van het paradijs en den hemel tegenover de gevallen aarde, van God tegenover Satan.. Ieder waarachtig dichter, die poëzie in haar oorsprong en wezen kent, (kan) niet anders dan een profeet en getuige van Goddelijke waarheid wezen. Alle echte poëzie voert naar boven. Ze veredelt, ver-

willem bilderdijk

1) Men vergelijke b.v. Bilderdijk's opvatting ten opzichte van het begrip ‘zonde’, zooals dit boven werd gekenschetst, (Bilderdijk spreekt eigenlijk van tweeërlei soorten ‘kwaad’, waarvan wij het eene als ‘kwaad’, het andere als ‘zonde’ zouden willen kenschetsen) met wat door een onzer jongste wijsgeeren, Dr. J.D. Bierens de Haan, omtrent het negatief karakter van het begrip ‘kwaad’, het ethische karakter van het begrip ‘zonde’ geschreven is. (Levensleer naar de beginselen van Spinoza, blz 240/260). Bilderdijk's ‘volstrekte hoedanigheid van het schepsel’ (zie boven) is niet anders dan de door B.d.H. bedoelde negatie, immers de poneering van een tweede wezenlijkheid naast die van God, dus ontkenning van Gods al-eenige wezenlijkheid.
Vergel. ook Bilderdijks leer omtrent de gebondenheid van den menschelijken wil onder handhaving van de menschelijke verantwoordelijkheid met de zoogenaamde ‘ethisch-deterministische’ opvatting van het wilsprobleem (evenzeer staande tegenover indeterminisme en causaal-determinisme als die beiden verbindend) - zooals die o.a. door Bierens de Haan is uiteengezet in zijn lezenswaard artikel: Het begrip der zedelijke vrijheid (Wijsgeerige Studies blz. 32/88). Christelijk verantwoordelijkheidsbesef en moderne wetenschap krijgen hier beiden hun eisch.
en men herinnert zich deze en deze alleen. Inderdaad, zijne stukken lezende, gevoelen wij ons als onder de gewelven van een dier grootsche gebouwen, waarin alles schoon is, maar de schoonheid van elk deel aan de schoonheid van het geheel dienstbaar en ondergeschikt. Alles is op zijne plaats; alles heeft zijn maat; alles schijnt uit één stuk te wezen. Nergens leemte of gaping. Niets overtolligs. Alles noodzakelijk. Alles tot zijn doel. Geen beeld zonder nis, geen nis zonder beeld. Geen gebrek aan sieraden, behalve aan eerzuchtige. Overal de hand, overal de stempel, overal de geest des Meesters’...
Ik kan niet zeggen dat ik deze karakteriseering, welke in 't geheel geen rekening houdt met Bilderdijk's alom erkende tallooze smakeloosheden (ook in de conceptie-zelf der gedichten) in haar algemeenheid bizonder gelukkig acht.

[p. 135]

zedelijkt, vergoddelijkt; ze brengt ons de onzienlijke dingen, den hemel, de Godheid nader. Uit God, leidt ze ook weer tot God terug...’ (Bavinck blz. 167).

Aldus Bilderdijk in theorie. De vraag dringt zich op in hoeverre hij er in geslaagd is van deze zijne opvatting ook practisch getuigenis af te leggen, m.a.w. in zijn verzen van de bloot rhethorische aanduiding tot het hart der poëzie zelve is doorgedrongen. - En hier juist, op dit cardinale punt, laat Bavinck's boek ons in de steek. Was het wijl de schrijver, wiens voornaamste kracht in zijn wijsgeerig-theologische beschouwingen ligt, voor een zuiver aesthetische waarde-schatting van Bilderdijk's poëzie is teruggedeinsd? - Geheel onmogelijk achten wij dit niet. Toch zal de reden wel allereerst daarin te zoeken zijn, dat Bavinck ‘Bilderdijk als denker en dichter’ heeft willen teekenen, en ons alles dus - den persoon, niet diens werk in het middenpunt plaatsend, - subjectief van den ‘denker en dichter’ zèlf uit, heeft meenen te moeten voorstellen.

dr. h. bavinck

Hebben wij den titel van het boek in dezen zin strikt op te vatten, zoo kunnen wij niet anders dan betreuren dat Dr. Bavinck de grenzen voor zijn arbeid niet wat ruimer getrokken heeft. Vooral daar een algeheele subjectiviteit als boven bedoeld toch nergens streng door hem kon worden gehandhaafd. - Het ‘Besluit’, hoe beknopt ook, is proeve van een meer objectieve, critische beschouwingswijs; doch ook de expositie van Bilderdijks denkbeelden wordt telkens door tusschenlasschingen van den schrijver onderbroken. Niets natuurlijker dan dat. Evenwel, van dit alles krijgen wij te weinig en dit weinige te onvolledig, te weinig critisch in den objectieven zin van 't woord, om daardoor werkelijk bevredigd te worden. - Bavinck schonk ons veel, doch juist òmdat hij ons veel schonk, hadden wij gaarne nog iets méer gewenscht.¹⁾ Moge het door de Bilderdijk-commissie bezorgde en bij de firma Höveker en Wormser te Amsterdam dezer dagen van de pers komend ‘Gedenkboek’ ons een bijdrage aanbieden die, met een zelfde onpartijdigheid en liefde ten opzichte van de figuur en het werk van Willem Bilderdijk, in datgene voorziet wat wij bij Bavinck missen.

GERARD VAN ECKEREN.

1) Wat meer bepaald de aesthetische waardeschatting van Bilderdijk's poëzie betreft, zoo vond ik daarvan eigenlijk slechts een enkele proeve. Het is op blz. 148 en 149, waar Dr. Bavinck schrijft: ‘Bij Bilderdijk verbergen zich de schoone regels en plaatsen in de algemeene schoonheid,

Naschrift.

Onder het afdrukken van bovenstaand artikel komt mij in handen een bij denzelfden uitgever verschenen brochure, getiteld: Willem Bilderdijk. Een korte schets door J.W. van Straaten, welk geschriftje bedoelt den dichter meer bekendheid te verschaffen in de breede kringen van ‘het volk’. Of het daarbij werkelijk om den dichter te doen is?

Op blz. 7 lezen wij het volgend zinnetje: ‘Hij was nu vier-en-twintig jaar oud en als Dichter²⁾ was zijn naam reeds gevestigd door verschillende werken, die van zijn hand waren verschenen en getuigden van zijn uitgebreide kennis’.²⁾ Op blz. 16 vernemen wij, hoe B. ‘dag aan dag druk (was) met lesgeven in een bijna ontelbaar aantal [sic] vakken, met het schrijven van geleerde

2) Ik spatieer.

2) Ik spatieer.

[p. 136]

vertoogen en het saamstellen van dichtbundels[!]

Dit is ongeveer het voornaamste wat de Heer Van Straaten, die zich uitput in het geven van historische bizonderheden betreffende B. als rechtsgeleerde, balling, strijder voor 't Oranjehuis etc., zijn lezers over Bilderdijk als dichter te zeggen heeft. Of neen, aan het slot verrast ons nog de volgende ontboezeming:

‘We beschouwen hem [n.l. Bilderdijk. - v. E.] als een gave Gods aan het volk van Nederland. Wie zijn gedichten leest zal aanstonds moeten erkennen: dat is toch iets anders, iets beters dan het holle, ziekelijke geklinkklank, dat tegenwoordig als echte poëzie wordt aangeboden en maar al te vaak de zielen vergiftigt’.

De gedachte moge den Heer Van Straaten tot troost zijn, dat boekjes als het zijne aan een dergelijke zielenvergiftiging in elk geval part noch deel hebben. Daartoe zijn ze te argeloos en onbeduidend; ligt er de, zij het onbewuste, zucht des schrijvers: te pralen en te propageeren met een ‘beroemd’ verdediger van zijn geloofsdogma's, te duim-dik bovenop.

G.v.E.