Den Gulden Winckel. Jaargang 5

Schrikbewind en schrikkelijken

Comte A. de Saint-Aulaire Grézels. Roman historique (1792-1793-1794-1795) Librairie académique Perrin & Cie 1906.

DIT belangwekkend geschrift door Graaf de Saint-Aulaire, zoo even in het licht gegeven, is de bekentenis van een streng royalist en vurig catholiek omtrent feiten uit de geschiedenis, waarbij zijne voorvaderen nauw betrokken waren. Het is echter méér dan dat: het is een verhaal uit familiepapieren van een landgenoot saamgesteld, die, eigenaar van het kasteel Grézels, thans voor zijne verbeelding de dramatische gebeurtenissen ziet herrijzen, waarin zijne voorzaten een hoofdrol moesten spelen.

Uit drie oogpunten boezemt dit verhaal belang in: 1^e. uit historisch; 2^e. uit aesthetisch; 3^e. uit politisch. Het romantische deel of datgene, waarin de auteur de historische gebeurtenissen door zijn verhaaltrant samenvoegt, is verweg het minst belangrijke. Maar het romantische anders dan als middel te bezigen lag niet in de bedoeling van den schrijver. Gedreven door tegenwoordige staatkundige regeeringsdaden - de kamp door Frankrijk tegen de Kerk gevoerd - heeft de schrijver in eenige streng gedocumenteerde episoden uit de Terreur te Parijs en in de Vendée en in Bretagne tijdens dat bewind, de gevolgen geschilderd van een omwenteling, die God en Koning van den troon rukt. Hij heeft als een andere Jeremia een klaaglied aangeheven over de gruwelen, die een burger-oorlog - als de Fransche republikeinen der 18e eeuw tegen de katholieke boeren uit Bretagne en de Vendée voerden - met zich brengt. En eindelijk - als waarschuwing zijn vaderland een spiegel voorgehouden van de rampen, die tot helsche laagte gezakte bewindhebbers over een landstreek kunnen brengen.

Is dit uit historisch en politisch oogpunt de inhoud van zijn boek; uit een aesthetisch biedt het werk een pracht van natuurbeschrijvingen, slechts door een auteur te geven, die jaren achtereen sappen en geuren eener landstreek indronk.

De pijnwouden van Westelijk Frankrijk, de gewel-

[p. 117]

dige rotsstreken, waar het woeste graniet worstelt tegen de wilde macht van heester en struik, de grotten en spelonken en de machtige steengevaarten die als andere duinen, bolwerken vormen tegen het geweld van den Atlantischen Oceaan; de bloem- en vogelwereld, die deze harde natuur verteedert en de weemoedige beelden die zij den landsman in den herfst, de blijmoedige afwisseling, die zij hem in de lente biedt - alles is met een vastheid van toets en een overkleurrijk palet geschilderd.

graaf de saint-aulaire.

Als tegenstelling gelden de gruwel-tooneelen bij den overval der Tuileriën, die der Septembriseurs in de departementen en der Terroristen in de Vendée en Bretagne. Gelijk eenmaal Robert Hamerling de kleuren van Juvenalis, zoo heeft de Saint-Aulaire die der tijdgenooten van het Schrikbewind gedempt.

Niettegenstaande die matiging ‘il avoue loyalement qu'il n'a point cherché à restreindre, atténuer, adoucir l'horreur des scènes de violence, de meurtre, de carnage... Mais il déclare avec la même sincérité qu'il a soigneusement évité, dans les inévitables scènes d'orgies infâmes et de crapuleuse débauche, tout ce qui eût pu les empêcher d'être absolument lisibles pour tous’.

In dit boek staan wij ver van ragfijne, dikwijls uiterst vermoeiende karakter-ontleding, de rafeling en ontrafeling van een zielskluwen, dat maar al te grof van draden blijkt. Wij treffen dus geen boudoir- of salonhelden aan, bepeinzers van 's werelds wèl en wee, bespiegelaars en wijsgeerigen naar den trant van Jean Jacques of Benjamin Constant, de Stendhal of Bourget, diepzinnige bestudeerders eener lichtzinnige maatschappij - integendeel wij ontmoeten in het kasteel Grézels bewoners met bloeiende, maar stil-verdurende harten en fel bewogen toch peinzende gemoederen, het somber groen hunner pijnbosschen gelijk en het rood der wilde rozen tegen de granietrotsen in de oude landstreek Quercy.

Rotsachtig is ook de weerstand dien zij bieden, onverzettelijk de steenen tafelen waarop hunne geloofsartikelen zijn gegrift en steil en star de met de moedermelk ingezogen beginselen omtrent den Franschen Staat, het Fransche Staatsbeheer en de Fransche Kerk. Het zijn allen op dat punt - edelman of knecht - de solides gars, die hun Celtische afkomst niet loochenen en den gloed der Druïdische offer-altaren zien opvlammen in het schemerlicht der Catholieke outers van hunne kerspelen. Zij haten wat hun ingeworteld geloof zoekt te verdelgen; zij minnen wat hun Koning - Godes plaatsvervanger op aarde - hen gebiedt, en zij knielen voor wat hun priesters, de tolken des Hemels, hun leerden den nek te krommen: God, de Kerk, den Koning, de Gezaghebbers hunner wereld. Zoo was de toestand van heeren en knechten, in het departement van den Lot, waar het kasteel Grézels op 4 kilometer afstands van de kanton-hoofdplaats Puy-l'Evêque, bij een kronkeling van den stroom zijn torenbastions in de lucht hief, omrankt door wingerd- en muurplanten, die uit hun fierheid op de schamelheid van het dorpje Grézels, aan den voet van de rotsen, neerzagen. Den 3^en Augustus 1792 vangt dáár, te Grézels, op het kleine dorpsplein de roman aan, nu Markies en Markiezin de Grézels hun zoon en hun dochter hebben uitgehuwlijkt, en onder zang en dans de heeren zich verwaardigen toe te zien naar de blijdschap der vazallen.

De jonge Markies, Godrik, 23 jaar oud, is luitenant in het regiment Royal-Navarre; zijne zuster Bérengère moet nog 18 worden. Zij is verloofd met graaf Tiburce de Riversac en haar broeder met Odette, het jonge gravinnetje. Tiburce dient in hetzelfde regiment als zijn vriend Godrik, doch beide jongelui hebben een half jaar verlof gekregen ten einde te huwen en de wittebroodsweken te slijten. Tiburce was een dier kranige officieren ‘qu'on avait déjà vu, au premier plan de la Ronde admirable de Rembrandt, ou dans l'un des trop nombreux banquets de gardes civiques de Van der Helst’. En zijn zuster ‘eût plongé dans l'extase les pieux, les mystiques primitifs. Elle eût été pour Quentin Metzys, Van Eyck ou Memling, l'idéal rêvé de la Vierge comme ils la

[p. 118]

comprenaient, comme ils la cherchaient’.

Uit dergelijke korte persoons-aanduidingen bemerkt een lezer de zielsgesteldheid van den auteur. Een fijn artistiek weefsel schijnt haar als een gazen sluier te omhullen, opdat bij de persoonsbeelding zij de werkelijkheid in een waas van poëzy aanschouwe.

Bij al de grofheid, waaraan het tijdperk der littéraire nervositeit den lezer heeft gewend, komt dergelijke fijnheid hem een afwisseling van goeden huize bieden. Bovendien heeft de auteur door de tegenstelling van de figuren uit het ancien régime, de daden van het nouveau des te scherper getint. Het is of hij als volgt tot den lezer redeneert: - Stel U zelven in de plaats van de oude edellieden en hunne telgen, die ik voor U opvoer. Gij woont als burchtheer in een voorvaderlijk kasteel, omringd door vazallen, wier grootouders de Uwen hebben gediend met een nederige trouw slechts geëvenaard door Uwe vorstlijke mildheid. Alles ademt mijlen ver in het ronde gedweeheid van knecht tot meester, goedwilligheid van meester tot knecht en de kleine wederwaardigheden des levens worden door U verdragen en geëffend in het besef eener zuivere maatschappelijke verhouding van den meerdere tot den mindere en omgekeerd.

Eensklaps dagen aan dien wolkloozen einder roetzwarte wolken. Er is te Parijs oproer, zwellend tot omwenteling. Zij breidt zich over geheel Frankrijk uit. De Koning, de Opperste Burchtheer, wordt in zijn burcht der Tuileriën bedreigd, de Koningin gehoond en de koninklijke telgen belaagd door het grauw. Wat zoudt gij doen? Gij, die afstamt van een riddergeslacht wier loten opklimmen tot de Kruisvaarders, die in schutse van de Banier der Heilige Maagd het Heilige Sepulcher hebben ontweldigd aan der Saracenen klauw? Wat zouden Uwe zonen doen? Den degen aangorden, zich bij hun regiment voegen en altaar en troon - God en Koning - beschutten, in schaduw van de Witte Lelies, als weleer hunne voorvaderen het H. Graf deden in schutse van de Kruisbanier.

Zoo geschiedt dan ook - de jongverloofde officieren ijlen naar Parijs en de geschiedenis hunner lotgevallen vult het eerste deel van den roman.

Doch vooral bij dit woord moet ik nog eens herhalen, wat ik zeî: de historie is zoo gedocumenteerd dat de roman-episoden meer als verbinding dan als kern van het verhaal dienen.

Sinds Taine zijn Standaardwerk Origines de la France Contemporaine in het licht gaf en Wallon zijne geschiedenis van de Terreur, zijn door Gazier, Aulard, Albert Sorel - den betreurden historicus - en talrijke anderen de Thermidor-helden gerukt uit de politisch-romantische lijst, die hen omsloot en geplaatst op het voetstuk van den staatkundigen fortuinzoeker, die als Tarquinius Superbus koppen slaat, uit vrees dat wanneer hij dien arbeid staakt, de zijne zal vallen. Bij gruwel-tijdperken is het altijd zuiverder, na hun geboorte te hebben verklaard, de tyrannen en beulen niet op te hemelen, want de nakomeling bewijst daardoor, in het onpartijdigste geval, weinig studie van gedocumenteerde historie gemaakt te hebben en, in het partijdigste, ten eenenmale onbetrouwbaar te zijn, ten gevolge van hartstochtelijke secte-verblinding. Met hoeveel terughouding men ook zijne staatkundige voorzaten poogt te omarmen, de klem blijft bestaan en wie door geweld en gruwelen regeerden zullen altoos slachtoffers maken, wier afstammelingen weerwraak pogen te nemen. Die weerwraak zal te feller zijn, naarmate de daden die haar uitlokten, onverdedigbaarder blijken voor de Rechtbank van het Verstand.

Dit in zijn streng gedocumenteerd boek te hebben aangetoond, is de verdienste van den Graaf de Saint-Aulaire, die met het gezag van den eerlijken, naar geen staatkundigen lauwerkrans hakenden man, dit werk schreef, waarin hij vermeldde ‘wat hij denkt en voelt en hoe hij het denkt en voelt’.

F.S.K.