Den Gulden Winckel. Jaargang 5

‘Hilligenlei’

Hilligenlei door Gustav Frenssen. Bewerking van Dr. C.D. Sax. - Uitgave van Holkema en Warendorf te Amsterdam.

‘DACHT ge, dat ge 't leven van den Heiland lachend kondet verhalen?’ deze woorden, door ernstige, duidelijke stem Kai Jans toegefluisterd, wanneer hij ontwaakt, uit droeve overpeinzingen, en het hem scherp voor den geest staat, dat het liefste wat hij meende te bezitten, hem was ontvallen, zouden als motto kunnen dienen van Hilligenlei, het nieuwe werk van Gustav Frenssen, auteur van Jörn Uhl.

De weg naar Hilligenlei - Heilige Land - voert niet langs grazige weiden en stille wateren, niet door vruchtbare valleien, niet onder ruischend loover, keerend schroeihitte van middag-zon.

Steil en smal is de weg; doornig het pad; verzengend de laaiende hette van niet-af-te-wenden zonnestralen. Bekommerd en droef klinken de beangste stemmen der Hilligenleiers; spaarzaam is hun lach, schaars hun jubel. Véélvuldig vloeien hun tranen, tijdens het rusteloos zoeken naar het verre, beloofde land; schrijnend is de weedom waarmede zij verbeiden stilling van zielenood.

Kai Jans, hoofdfiguur uit Hilligenlei, wekt als kind de lachlust zijner mede-scholieren en onderwijzers, om zijn verwonderde oogen, - de verbaasde oogen waarmee Adam de Paradijs-heerlijkheden aanschouwde, - en om de wonderlijke verhalen die hij meedeelt en neerschrijft.

Een schuchter kind, een mijmerzieke jongen, een ‘meester-droomer’ was Kai Jans, begrepen door weinigen, zèlf vreemd zich gevoelend tegenover hen, die met hem opgroeiden. Ook zijn stille, bedeesde moeder, Male Jans, wist niet wat zij aan haar zoon had. Met angstige blikken werd hij bespied door zijn vader, Thoms Jans, die, vreezend dat na de geboorte van twee dochtertjes, zijn vrouw hem een zoon kon baren, de echtelijke woning vermeed, en als matroos ging werken op het Lichtschip in den haven van Hilligenlei. In het onontwikkeld brein, voor het benepen denken van Thoms Jans, waren oproerige praatjes over lotsverbetering der verdrukten, over hervorming der maatschappij, bewerkt door een krachtmensch, geboren uit bescheiden ouders, tot schrikbeeld geworden. Indien hij, Thoms Jans, eens vader moest zijn van den verwachte, van den geduchte! Het werd hem bang om 't hart; zelden bezocht hij vrouw en dochtertjes. En de stille, bedroefde Male Jans keek iederen avond smachtend naar het Lichtschip, verlangde innig naar haar man, en legde zich schreiend ter ruste. Eindelijk, na eene afwezigheid van volle drie jaren, zijn vrees overwinnend, ging Thoms Jans weer aan-wal. En de óvergelukkige Male baarde hem een zoon: Kai Jans. Een jongske met vreemde, zoekende, verwonderde oogen, en een roode plek op de borst. Het kind draagt het vurig merk van het verlangen der vrouw naar haar geliefden man, zei de moeder.

Toen Kai Jans als scheepsjongen diende, belust op reizen en het zien van vreemde landen, hopend, dat voor zijn zoekenden blik zou verrijzen het door hem gedroomd Hilligenlei, zou hij onder den voet zijn geraakt, ware hij niet in bescherming genomen door zijn vroegere schoolmakkers, den slimmen, berekenenden Piet Boje, en Pe Ontjes Lau, een menschenkind gaaf, krachtig, recht en fier, als een ceder van den Libanon. Aan boord werd een hand van Kai Jans verwond en die bleef verminkt. In Hilligenlei teruggekeerd, was

[p. 53]

hij ongeschikt voor handen-arbeid. Meer dan ooit, verlangde hij toen te studeeren. Predikant wilde hij worden. Dát voelde hij als zijn roeping. Voorganger zijn. Met woord en daad getuigen van het goede, het reine, het heilige waarnaar hij streefde. Gedurende zijn studiejaren was Heinke Boje, jongere zuster van Piet Boje, zijn vertrouwde. Van zijn vroegste jeugd, was hij lief en behulpzaam geweest voor de vriendelijke, zachtmoedige Heinke. Met-ter-tijd ontlook en rijpte in Heinke's hart zulk een krachtige genegenheid voor Kai Jans, dat zij hoopte, later altijd met hem samen te zijn, Kai's vrouw te worden.

Kai Jans werd dominée. Prediker in een stil plaatsje, in zijn dierbaar Holstein. Na een paar jaar vertrekt hij naar Berlijn. Dáár wil hij bouwen zijn Hilligenlei. Dáàr, in armzalige sloppen, in het brandpunt van troostelooze ellende, wil hij redden wat verloren is; hulp en troost brengen aan misdeelden; aan allen, overheerd door misstanden in de groote menschen-maatschappij, door wanbeheer in Staat en Kerk wil hij uitzicht geven op een nieuw Hilligenlei.

Hij, Kai Jans, de stille droomer, slaat de hand aan den ploeg; hij werkt zoolang het dag is; hij waakt-en-bidt; hij wil zijn de heilbrenger van die verschoppelingen. Hun wil hij brengen de blijde boodschap, hun wil hij wijzen het toekomstig Hilligenlei. Kai Jans gaat op in zijn liefde-werk. Zelden komt hij in zijn geboorteplaats, maar, wanneer hij er eenigen tijd doorbrengt, verzuimt hij niet de speelnoote zijner jonge jaren, de bekoorlijke Heinke Boje, te bezoeken. Eerst, ziet hij haar met de schuwe, verwonderde oogen zijner kindsheid, totdat de lieve, mooie, zachtzinnige Heinke plots voor zijn verbaasde blikken wordt de openbaring van het eeuwig-vrouwelijke. Deze geheel nieuwe ontdekking doortintelt den jongen man als groote blijheid, als ongekende en onverwachte zaligheid. Heel-diep in zijn ernstig wezen is hij overtuigd, dat God Heinke Boje bestemd heeft, om te worden zijne huisvrouw. Wanneer Kai Jans zijne gevoelens aan Heinke Boje uitspreekt, is het gedaan met zijn geluk. Zij is reeds verloofd. Uit haar eigen mond hoort hij zijn vonnis. Hij weent om zijn verlies, en, grijpt dan weer naar arbeid, het éénige wat hem troost. Zes weken achtereen, dag-en-nacht, schrijft hij, hetgeen hem reeds vele jaren bezighield: ‘Het leven van den Heiland’. Zijn handschrift: ‘Het leven van den Heiland, volgens de uitkomsten der nieuwste Duitsche wetenschap beschreven: de grondslag der Duitsche wedergeboorte’ met een paar woorden ten-afscheid, stuurt hij aan Heinke Boje, en verlaat Hilligenlei. ‘Het Handschrift’ - zes-en-twintigste hoofdstuk van den roman -, is de geloofsbelijdenis van Gustav Frenssen. Een wonderschoon intermezzo tusschen Hilligenlei's verrukkelijke bladzijden. De kunstenaar Frenssen, rustig en blijmoedig in zijn overtuiging, heeft zich los-gewoeld uit verbijsterende verwikkelingen van dogmatiek en kerkleer, waardoor de predikant Frenssen zich voelde gevangen in boeien. Een ongedwongen gehéél-zich-uitspreken mág en kán hij zich thans veroorloven, nu geen kerkelijk ambt, geen predikers-omzichtigheid hem langer nopen te verzwijgen hetgeen zijn ziel beroert.

gustav frenssen

In Frenssen's ‘Handschrift’, symfonie zijner godsdienstige overpeinzingen, hoort men krachtig aanzwellen de triumf-kreet der bevrijding. Heldere tonen, jubel-akkoorden; uit deze bladzijden klinkt óp het lied van den leeuwerik, die, ontwakend uit geheimvolle uren van nacht-somberte en benauwend zwijgen, klapwiekend stijgt in schuchtere schemering van naderend licht, dan, rustig toeft om juichend te begroeten den nieuwgeboren dag. De personen in ‘Hilligenlei’ leven. De lezer heeft vat op hen. Ondanks hun aantal, kan men hen nimmer met elkaar verwarren. Ieder heeft eigen sfeer, eigen geluid; eigenaardigheden en typische kanten, uit het leven genomen. Men ziet en hoort de inhalige, dikke, babbelzieke vroedvrouw, Rieke Thomsen, en de mallootige, heen-en-weer wiegelende Stiena Dusenschön, altijd zacht-deinend op lokkende wals-melodie, die haar zit in 't lijf.

Prachtig, kleurrijk, één-en-al benauwing van naderend onheil, is de scène na de geboorte van Tjaark Dusenschön. Rieke Thomsen en Stiena Dusenschön verdiepen zich in dingen uit grauw verleden, geen zweem van aandacht wijden zij aan de jonge kraamvrouw. De kleine Rauh, het nieuwsgierig-glurend buurmeisje, wordt door de ratelende

[p. 54]

babbelaarsters op den drempel van 't kamertje van Lieze Dusenschön gezet, om toe-te-zien of moeder en kind rustig zijn.

Tot driemaal toe, duwt de kleine Rauh tegen de deur der kraamkamer. Telkens een kort, hard, knarsend geluid, waarop de vroedvrouw even vraagt: ‘Wil Lieze wat?’ en dan onverwijld de oude Stiena aanmoedigt, verder te vertellen. De vadsige babbelkous hoopt er nu toch eens achter te komen, wie wel de vader van Tjaark Dusenschön kan zijn. In het geslacht der Dusenschön's werden sedert lange, lange jaren, kinderen geboren van onbekende vaders.

Driemaal gluurt het buurkind; driemaal knarst de deur; driemaal herhaalt Rieke Thomsen terloops haar vraag: ‘Wil Lieze wat?’ en achtereenvolgens klinkt het uit den mond der kleine Rauh: ‘Neen, ze ziet zoo rood als een appel aan den boom’.

‘Neen, maar ze is wit als kalk aan den wand’. ‘Neen, ze ligt heel stil en is zoo geel als was’. Dan strompelt Rieke Thomsen naar de kraamkamer.

‘Stiena Dusenschön bleef aan de tafel zitten en wiegde zacht 't hoofd, en glimlachte zoet en luisterde naar een plechtige melodie; de kralen franje rinkelde zachtkens en de mutsenlinten bewogen zich met een lichten, mooien zwaai. Zoo zat ze te manoeuvreeren stil voor zich heen en dacht: ‘Het is een edelman! wis en zeker!’

Rieke Thomsen komt terug en deelt mee dat Lieze dood is. Het kind, de kleine Tjaark, leeft. ‘Toen gaf Stiena Dusenschön een luiden gil en riep God en alle menschen aan’. De luidruchtige babbelaarsters zijn haar theatralen schrik spoedig te-boven. Als de briefkaart van den onbekenden wordt binnengebracht, door de kleine Rauh, die angstig het huisje was uitgerend, wischt Tjaark's grootmoeder haar tranen af. Op de briefkaart staat: ‘Je raadt het nooit!’

En Stiena roept uit: ‘Zie toch! die is van hem! Wat een mooie kaart! Ik raad het nooit! Wat raad ik niet?..... Dat hij een schatrijke man is? Neen!..... ik raad 't niet, Rieke! Het is een edelman! hij zal in een koets komen, en 't kind halen en ik zal meerijden’.

Rieke Thomsen stelt voor de kaarten te raadplegen, die zullen zéker het raadsel oplossen.

‘O ja, zei Stiena Dusenschön en stond vlug op; de mutselinten golfden en de kralen franje huppelde. ‘Je moet de kaarten eens vragen, o God, wat zullen die zeggen!’

Tjaark Dusenschön, zoon van een onbekenden vader, erft de pronklievendheid en onbeduidendheid van zijn op walsmaat wiegelende grootmoeder. Hij verbluft de Hilligenleiers door zijn heerachtig optreden, door de schitterende carrière die zij meenen dat hij maakt, door zijn mooie costuums en zijn op alle winden fladderende, blauwe zijden dassen.

Het passie-leven is door Frenssen in ‘Hilligenlei’ krachtig, forsch en realistisch aangezet. Bonte mengeling van laaiende hartstocht en lyrisch sentiment.

Hella Andersen, Male Jans, Anna en Heinke Boje maken van haar verteerende liefde-smachting geen geheim.

Verrukkelijk van toon, is het zoeken van den jeugdigen onderwijzer, Wilhelm Boje, naar de hem nog onbekende liefste. In lente-weelde trekt hij door zijn nieuwe woning; overal ziet hij háár, de onbekende, de vrouw, de vurig-begeerde. Hij streelt de kasten waarin eens zullen worden geborgen háár kleeren; aan tafel ziet hij háár en ziet hij de plaatsen hunner kinderen.

Geen wonder, dat het eerste kind van Wilhelm Boje en zijn aangebeden Hella Andersen, die zijn vrouw wordt, de prachtige, trotsche, kern-gezonde Anna Boje, onrustbarend veel temperament ontwikkelt. Wij juichen mét haar, wanneer de kloeke, onbuigzame, verstandige, eerlijke, nobele Pe Ontjes Lau, de jonge man, dien zij zoo lang reeds liefhad, Anna ten-huwelijk vraagt.

‘Hilligenlei’ is een breed, véél-omvattend, boeiend kunstwerk, waarvoor wij den schrijver oprechte en dankbare hulde brengen.

PARVUS.