Den Gulden Winckel. Jaargang 3

Uit den pruikentijd

De Pruikentijd door W.F.H. Wunderlich. - Geïllustreerd door C. v.d. Hart. - 75 Illustraties. - Uitgegeven in MCMIII te Amsterdam, door de Uitgevers-Maatschappij ‘Elsevier’.

In zijn stillen eenvoud verklaart van Dale (1872) het woord Pruikentijd door: ‘de tijd van Lodewijk XV’, en Pruikenstijl door: ‘voorwerpen, sieraden in een stijl, die tot het tijdperk der regeering van Lodewijk XV’ - 1715 - 74 - ‘en gedeeltelijk tot dat van Lodewijk XVI behoort; het ouderwetsche in de kunsten, letteren, kleedij, manieren enz’. Vollen vrede kon men niet hebben met deze laatste bepaling. Het is niet het ouderwetsche, wel het achttiende-eeuwsche. Wat Nederland aangaat, om nu van Frankrijk niet te spreken, uit welk land de pruik naar Oud-Holland trok, ten onzent begint de Pruikentijd reeds omstreeks het jaar 1680. ‘In het eerste vierde gedeelte van de zeventiende eeuw droegen de Nederlandsche mannen hun natuurlijk, doch zeer kort, haar; en bedekten bij het klimmen der jaren, wanneer de kruin kaal begon te worden, die met kalotten. Het dragen van pruiken was toen geheel in geen gebruik. Dan in het tweede vierde gedeelte dier eeuw begon men in een ander uiterste te vallen. Men liet het hoofdhaar groeien tot langs den hals en de schouders, waardoor het om de ooren en het aangezigt heen slingerde. Vele lieden van hoogen rang onthielden zich er van. En al de predikanten vonden het eene gewoonte, welke zij niet volgen wilden, deels omdat zij van de gemeenten voor te wereldsch gehouden werd, deels omdat velen hunner er zeer afkeerig van waren, deels, omdat de synoden tegen een al te modisch geestelijk gewaad steeds waakten en ijverden’. - Omstreeks het midden der zeventiende eeuw werd er tusschen enkele Nederlandsche godgeleerden een vinnige pennestrijd gevoerd om het dragen van lang haar.

‘De mode voerde middelerwijl haar oppergezag, en stoorde zich aan niets. Het dragen van lang haar werd van jaar tot jaar onder aanzienlijken en min aanzienlijken algemeen. Vele predikanten, die tot den coccejaanschen (dat is vrijzinnigen) aanhang behoorden, volgden haar eindelijk ook, (en) na het jaar 1660 volgden de meesten coccejaansche predikanten de toen algemeen aangenomene gewoonte. Intusschen evenwel was reeds het dragen van pruiken, eerst bij mannen van jaren, en daarna al ras ook bij jongeren in het gebruik geraakt. Het waren blonde of anders gekleurde, los gekrulde, pruiken, met zware en gekrulde kuiven, die aan natuurlijk haar gelijk waren, of heetten te zijn, en over de schouders langs de borst heen wapperden tot aan den elleboog. Zulke pruiken droeg men ten jare 1680 en van toen aan zag men, eerst ook bedaagde, en naderhand jeugdige coccejaansche predikanten daar mede op den kansel. Het wit poederen van natuurlijk haar was toen al eenigen tijd in zwang geweest, en omstreeks het jaar 1680 begon men daarvan gebruik te maken zoowel tot het versieren van de pruiken als van de lange natuurlijke haarlokken, welker dragt echter in het begin der achttiende eeuw allengs bijna geheel plaats maakte voor die der pruiken. Dit ook volgden met den tijd de coccejaansche predikanten, zoo jongen, als ouden van dagen. Derzelver zoodanige hoofddeksels waren echter meestal niet zoo weidsch en zoo lang hangend, als die van de politieken of leden der lands of stadsregeering. Deze hadden eene hoofddragt, welke naderhand, toen eindelijk de last, welken men er van had, haar aan de mode betwistte, de hoofddragt in kostuum is geworden, en in gebruik is gebleven tot aan het jaar 1795. Men denke aan de karrépruiken van de leden der regering van Amsterdam.’ - Tot dusverre de aanhaling uit ‘Ypey en Dermout, Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk, Aanteekeningen op Deel III’, en wel: Aant. 423, welke beide geleerden hun werk schreven en uitgaven in de jaren 1819-1827, en daarin doorloopend merkwaardige proeven leverden van den pruikerigen stijl der achttiende eeuw.

De pruikdragers in Nederland tooiden niet alleen hun hoofd met Fransche pruiken, maar zij maakten ook hunne hoofden tot bergplaatsen van Fransche ideeën, en daardoor werden zij in het jaar 1795 navolgers, en men moet zeggen, wel eenigszins belachelijke navolgers, van de Fransche Revolutionairen. De heer Wunderlich, die vroeger heeft geschreven: eene Geschiedenis van de Weelde, eene Geschiedenis van de Oude en Middeleeuwsche Beschaving en eene Geschiedenis der Nieuwere Beschaving, heeft thans zijne krachten beproefd aan eene Schets van den Pruikentijd in Nederland. Aan het slot zijner Inleiding zegt de schrijver: ‘Ik stel mij voor in de volgende bladzijden een beknopt verhaal te geven van ons toenemend verval in de achttiende eeuw.... Eindelijk, - dat wil hier zeggen: Tenslotte - komt eene beknopte

[p. 143]

behandeling van de nieuwe denkbeelden in ons land, van hun voortgang, strijd en overwinning’. Even te voren had hij gezegd, dat de achttiende eeuw voor ons land was een tijd van verval en achteruitgang op allerlei (men leze op elk) gebied, maar tevens een tijd, waarin de zaden werden gestrooid, waaruit later eene nieuwe maatschappij zou opgroeien’. In die laatste woorden spreekt de heer W. zijn geloof uit, ik bedoel niet zijn godsdienstig, maar zijn geschiedkundig geloof, zijne beschouwing over de Revolutie. Was de Reformatie in de zestiende eeuw eene Revolutie, tevens Evolutie, op godsdienstig gebied, de Revolutie der achttiende eeuw was beide op het terrein van het staatsleven in West- en Midden-Europa. Elke Revolutie, ook de Sociale, waarin wij thans leven, is voor een deel eene verplaatsing van het gezag, dat is: van het Recht tot machtsoefening. Als de drager van het Gezag zich alleen door geweld kan staande houden, zijn de dagen zijns levens geteld en de Goddelijke Gerechtigheid treedt handelend op om den schuldige te straffen en hem zijn Gezag te ontnemen. Dat werd ook in Nederland aanschouwd, toen het oude, wankelende Staatsgebouw ineenstortte om plaats te maken voor een nieuwen aanvang van Staatsontwikkeling. Aan deze laatste heeft de schrijver te weinig aandacht geschonken en hij heeft bijna uitsluitend het oog gevestigd op ‘het gebouw onzer nieuwe maatschappij’, welke hij in 1813 laat aanvangen.

Eenvoudig en geleidelijk teekent de heer W. in 13 Hoofdstukken den ‘Pruikentijd’, en hij verhaalt van de ‘Toenemende Weelde, de Pronkmadam, het Zedelijke Verval en den Petit Maitre, de Windnegotie, de Armoede, het Verval van het Staatsgebouw en de Oneerlijkheid der Ambtenaren, den Achteruitgang van de Welvaart, den treurigen toestand van het Onderwijs en de Domheid in het Bijgeloof, de Kerkelijke toestanden, het Verval van Letteren en Kunst, de Democraten en de Regentenpartij, Willem V en de Patriotten, en 1795.’ Met oordeel heeft de schrijver gebruik gemaakt van zijne bronnen, en hij heeft een nuttig en leerzaam boek samengesteld, dat zich gemakkelijk laat lezen. De rijke stof heeft hij weten samen te persen binnen het kort bestek van tien twaalftallen bladzijden, wier inhoud door de keurige illustraties voor het zielsoog van den lezer aanschouwelijk wordt gemaakt. Om een voorbeeld te noemen, wijzen wij op bladzijde 115: ‘Regenten aan het spel met hun lapper en snijder’. Bij die illustratie behoort deze tekst: ‘Zoo geschiedde iets (tijdens het bestuur van Willem V), dat nooit had moeten gebeuren: democraten en regenten werden het eens. Ze werden te zamen aangeduid met den naam van Patriotten, terwijl de Oranjegezinden hun den scheldnaam van Keezen gaven, eene uitdrukking welker oorsprong niet geheel vaststaat. De regenten begrepen maar al te wel, dat zij bij hunne nieuwe bondgenooten wel het een en ander, dat vroeger gebeurd was, moesten goed maken. Geld en drank deden daarbij goede diensten. In de clubs en genootschappen werd ook de mindere man opgenomen. Vleierijen en vriendelijke woordjes werden daar niet gespaard. De regenten brachten er in hoogst eigen persoon hun lapper en snijder op de hoogte van de politiek en ontzagen zich zelfs niet met hen een kaartje te leggen (Hartog)’.

Uit: ‘De Pruikentijd’

Met instemming, en te recht haalt de schrijver de volgende woorden aan van Groen van Prinsterer (Handboek, § 625, slot). ‘Onder de firma Oranje was er in (1747) voortzetting van een anti-stadhouderlijk bewind’. Hiermede is de aanhaling ten einde, maar de heer W. had moeten voortgaan met Groen te laten spreken. Deze grondige kenner van de Vaderlandsche Geschiedenis zegt verder: ‘Een stadhouder die geduld werd, maar bestemd om straks, gedwee, het werktuig der aristocratie, onwillig, haar speelbal en slagtoffer te zijn’. Slachtoffer in den vollen zin des woords was Willem V, toen hij zich verplicht zag om ‘op den 18^den Januari 1795 met zijn gezin van Scheveningen naar Engeland’ over te steken. Bij

[p. 144]

de vermelding van dit feit zegt de schrijver; ‘Met den val van Oranje ging de val van de Republiek gepaard. Zij was aan hare veelvuldige kwalen gestorven’. Hier had de heer W. een weinig meer moeten zeggen van de vlucht des Prinsen, en het doodsbericht had hij anders moeten inkleeden, want de Republiek werd vervormd en stierf niet. Alleen de oude Unie stierf, en daarvoor kwam, na veel overleg en geredevoer, de Staatsregeling van 1798 in de plaats.

In die Staatsregeling zijn twee bestanddeelen, die ook reeds in de Natie aanwezig waren in den loop van de tweede helft der achttiende eeuw. Daarvan openbaan: zich het sentimenteele en het phantastische element der Bataafsche Revolutie, in vele opzichten eene kinderlijke, in enkele opzichten eene kinderachtige nabootsing van de Fransche Revolutie. Genoemde elementen, men kan gerust zeggen: geestesstroomingen, zoowel in Parijs als in den Haag zich vertoonende, zijn noch door den heer W., noch door anderen duidelijk gezien, en toch moet men die zien en kennen, zal men den gang van de Revolutie op voldoende wijze beschrijven en verklaren. Deze aanmerking maak ik echter niet om de waardij en de beteekenis van ‘de Pruikentijd’ te verkleinen. Immers moet bij de beoordeeling van dit werk, ook waar op eene leemte wordt gewezen, in het oog worden gehouden, dat onze geschiedschrijving en onze geschiedbeoefening eigenlijk nog niet is getreden in het tijdperk der psychologische beschouwing en verklaring van de feiten en van de toestanden, die achter ons liggen. Zelf nog meêdrijvende op den stroom der Revolutie, hebben wij moeite om ons los te maken van onze omgeving en ons te verheffen boven het gewone en alledaagsche peil van historische critiek. De verdienste van den heer W. ligt ook niet op het gebied van Critiek, wel op dat van trouwe afbeelding, teekening en schildering van hetgeen de Pruikentijd, of wil men: de Achttiende Eeuw in Nederland kenmerkt en onderscheidt van de Zeventiende Eeuw, van den bloeitijd der Republiek, van de eeuw van Vondel.

G.J. GRASHUIS.

Zeist, 16 Januari '04.