Den Gulden Winckel. Jaargang 2

Vlinders

Friedrich Hebbel. Tagebücher. Erster Band 1835-1839. Berlin, B. Beh'r Verlag, 1903.

Niemand minder dan Wilhelm Scherer, de wèlbekende schrijver van de Geschichte der Deutschen Litteratur heeft van Hebbel's Tagebücher gezegd, dat zij een ‘letterkundig-historisch gedenkteeken van den eersten rang’ vormen. En toch kon Scherer niet over het geheel - als thans door Prof. Richard Maria Werner wordt geboden - oordeelen. De in 1885 en 1887 verschenen ‘dagboeken’, door Hebbel's vriend Felix Bamberg bezorgd, zijn fragmentarisch te noemen, vergeleken bij de uitgaaf van Werner, die tevens de Sämliche Werke van den dramatischen colos heeft ingeleid en toegelicht. Want aan iets vervaarlijks herinnert deze plat-duitsche metselaarszoon, deze tijdgenoot van Klaus Groth, deze Nibelungen-dramaturg nog vóor Richard Wagner één regel van zijnen tekst had geschreven. In zijn leven en zijn werken loopt een ader van vervaarlijkheid. Hebbel kent, haast van zijne prille jeugd af, tijden van vervaarlijke armoede, van zijn knapen-leeftijd af vervaarlijke somberheid, van zijne jonkmans- en mannen-jaren af vervaarlijke rampen en vervaarlijke triomfen, deze laatste natuurlijk voorafgegaan door vervaarlijken tegenstand. Eén voorbeeld: het arme-dichterstype met versleten jas, hongerlijderswangen en koortsachtig-fonkelende oogen, wordt reeds in den knapenleeftijd op hem gedrukt. Er is geen voldoend voedsel in de schamele woning te Wesselburen van den metselaarsknecht Klaus Hebbel voor hem, zijne vrouw, die werkster is en met nederduitsche voornamen Antje Margarete heet en hun twee jongens Friedrich en Johann. Er komen meermalen honger-tooneelen voor met den aankleve van vloeken en zuchten, van spijt en bedreiging, van haat en wrok. De dichter Friedrich - want lijfsbekommernis kán zielsweelde baren - zal het later in zijn ‘Dagboek’ schrijven, misschien wel met een aangespitsten zwavelstok bij talklicht - zooals er andere bladzijden daarin geschreven werden. Uit die bekentenis blijkt al het troostelooze van zijn knapenleeftijd, al het verfoeilijke van zijn nooddruft, al het ijdele van zijns vaders worsteling met de ellende.

FRIEDRICH HEBBEL.

‘Mijn vader haatte mij eigenlijk’, aldus schrijft de zoon op even twintigjarigen leeftijd, (nadat zes jaren vroeger zijn vader was gestorven en de kommer in het ouderlijk huisje zoo groot was, dat om de begrafeniskosten te dekken een paar stuks niet overdadige meubelen en een deel van den aard-

[p. 146]

appelen-voorraad verkocht moest worden) - hij was een slaaf van zijn huwelijk, aan de nooddruft met ijzeren boei geklonken, niet in staat dien los te wringen en ondanks alle inspanning maar één stap verder te komen. Daarom haatte hij ook de vreugd; en aangezien dier blijde gewaarwording door distels en doornen den toegang tot zijn eigen hart was versperd, kon hij ze ook niet uitstaan op de gezichten van zijne kinderen. Ergernis was voor hem het vroolijke, den boezem verruimende lachen, het was een smaad hemzelven aangedaan. Wie als knaap wat speelziek was, moest lichtzinnig en onbruikbaar worden, en wie schuw was voor groven handenarbeid, had de kiem van het verderf in zich en was rijp voor een tweeden zondeval. Ik en mijn broêr werden zijne wolven geheeten. Onze eetlust verdreef den Zijne. Zelden konden wij een stuk brood verorberen, zonder te moeten aanhooren, dat wij het niet verdienden’. -

Het verwijt van harteloosheid, vooral van onkieschheid, - moreele tekortkomingen, bijna onvergeeflijk in een zoon tegenover zijn hoe feilbaren vader dan ook, omdat zij tegen de eeuwige natuur der dingen strijden - dat verwijt zou met centenaarszwaarte op den nek van den zooveel fijner bewerktuigden dichter kunnen neêrdalen, indien hij op de laatstvermelde woorden niet deze had doen volgen: ‘Niettegenstaande dat alles was mijn vader (en ware ik daarvan niet innig overtuigd, dan had ik zoo iets niet over hem geschreven) een goedhartig, trouw, welmeenend man, maar de armoê zat op zijn ziel’.

Ook roemt hij zijn moeder Antje, de werkster, die wel geen goed begrip van zijn aanleg had, doch bij wie een licht vermoeden daaromtrent toch niet uitbleef. ‘Ze was een goeie vrouw, wier goede en minder goede kanten in mijn eigen natuur schijnen ingeweven’.

Behalve een zeer gebrekkig onderwijs valt uit het tijdperk der kinderjaren niets bijzonders te melden. Van metselaarsjongen werd hij kantoor-knechtje tot zijn 22^ste jaar. Dan treedt een wending in zijn levenslot. In stoffelijken zin een aller-ongunstigste, in geestelijken een noodzakelijke om hem te doen bereiken zijn bestemming van buitengemeen forsch drama-schrijver en teerhartig lyrisch dichter. Maar als erfenis der jaren van nooddruft, van ellende en bekommernis blijft de rijpe man en kunstenaar in een rusting van somberheid staan, die te zwaar is voor levensernst en niet zwaar genoeg om zijn lichtend talent te verdoffen.

*_**

In de laatste anderhalf jaar zijn in Duitschland verschillende uitgaven van Friedrich Hebbel's werken verschenen. De editie, waarvan deze ‘Tagebücher’ deel uitmaken, staat op den eersten rang. Wij ontvangen in dit deel de te Hamburg, Heidelberg en München van 1835-1839 gehouden dagboeken. Hebbel is als dagboek-schrijver nòch een gepantoffelde nòch een pantoffel-held, maar een worstelend man in den strijd om 't bestaan, wars van elken drang naar het kleinzielige in schrijf- en levenskunst. Een man, zooals zijn inleider zegt: ‘door de overtuiging geleid, dat méér dan de kunst de kunstenaar beteekent en méér dan de kunstenaar de mensch’, maar door zijn levensen kunstenaarsstrijd - evenzeer op het planken-als op het wereldtooneel - in die vrijheid staande, waarvan alleen de eenzamen, die geweldig zijn, besef hebben.

PIET VLUCHTIG.