Den Gulden Winckel. Jaargang 1

[p. 110]

Een nieuwe godsdienst

Karl Andresen, Ideen zu einer jesuzentrischen Weltreligion. - Leipzig, Lotus Verlag. 1902.

DEZE godsdienst is niet geboren in de wilde nachtvisioenen van een profeet, is niet verkondigd met al den hartstocht van die der wereld stierven en dan tot loon hun God ontmoetten in woud en wildernis, en gij moogt vooral niet denken dat gij hier vinden zult de onnavolgbre pracht van evangelische parabelen en symbolen, neen, wij staan hier voor de schepping van een modern-verstandig mensch, en het boek waarin hij neerlegt zijn beschouwing heeft niets van een kunstwerk, laat staan dan van een Bijbel.

Wat wij hier vinden is een religieus wijsgeerig stelsel, waarin ligt opgesloten dat de titel van het werk geheel onjuist gekozen is.

Het is in het algemeen ondenkbaar dat er nog een nieuwe religie onder ons geslacht zou kunnen worden. Zou dit geschieden, dan moest zij overtreffen al het voorafgaande, dan moest zij hooger stijgen dan Boeddhisme, Jodendom en Christendom. Er is een voortgaande evolutie in de geschiedenis van den godsdienst. Zij begint in het animisme, waar de toovenaar de macht des geestes voelt en de wereld buiten hem door gebaar of spreuk beheerschen wil. Zij zet zich voort in China en in Indië: hier ontbreekt niet de handeling van het individu dat door wondermacht der dingen loop wil leiden, maar hij ontleent zijn vermogen aan iets anders; aan de substantie der natuur, aan het eeuwig wezen waaraan het enkele komt en gaat als golven aan de zee. Het is in Tibet, het is in Egypte dat het besef gaat kiemen van het geestelijk karakter dezer onvergankelijke essentie. Al het wereldsche is gegrond in den geest, de geest is oppermachtig; in Perzië en in Israël hoog boven de natuur verheven. In de religie van Grieken en Romeinen keert dan terug het besef der immanentie Gods: God is in het zinlijke, dat daardoor wijdend tot een wereld van artistieke glorie (Hellas), dat daardoor heffend tot een stelsel van middelen en doelen, dat straks moet dienstbaar worden aan één opperst doel: de macht van Rome's staat. En nu is het Christendom de vervulling van al het vorige: het is het geloof in den Geest die meer is dan het vergankelijk-eindige, doch die niettemin zich openbaart in dit eindige, zich daarin verwerkelijkt, transcendent is en tevens immanent; wat dan wordt uitgedrukt in het trinitaire dogma: God is mensch geworden, heeft geleden, is gestorven en herrezen en heeft gesticht de gemeente, waarin Zijn Geest woont en die die wereld onderwerpen zal. Het hier bereikte is het toppunt der religie: alles is uit God en keert tot God weerom, alles is moment in Zijn onsterflijk leven - en de eenige evolutie die van nu af kan gedacht worden is de omzetting van het hier ervarene uit den vorm der voorstelling in die van het Begrip: de godsdienst ‘heft zich op’ tot wijsbegeerte, en in haar zal worden aangetoond, met logische zekerheid ontwikkeld, dat wat de religie gebracht heeft in haar hoogste openbaring, onbetwistbaar is en onvergankelijk: de Geest is het volstrekte, alles is product des Geestes, de natuur is het verzinlijkt woord, waaraan de Geest ten slotte slechts zichzelven wedervindt.

En omdat dit nu de gang der ontwikkeling is, toont al dit modern verlangen van idealistische naturen naar een nieuwen godsdienst, toont de enting van Brahmanisme of Boeddhisme op den stam der Westersche beschaving, groote onwetendheid in zake historie en gebrek aan wijsgeerige kennis. Dit geldt van spiritisten en theosophen, zoo goed als van moderne godgeleerden. Hun vooruitgang is ‘Rückfall’, met name de laatsten zinken, tenzij zij filosofen worden, tot een vóórchristelijk Jodendom, zonder wet en offer, op den duur al meer en meer terug.

Wij, menschen van de twintigste eeuw, wij hebben ons niet te gorden met den mantel van den ziener die een nieuwen godsdienst schept, doch wij hebben enkel met eerbied te luisteren naar het geloof der voorgeslachten en dan het eens geloofde te transponeeren, het op te heffen uit den kring der voorstelling in dien van het Begrip. Of liever, dit is reeds gebeurd, en het is onze onkunde die ons nog telkens doet zoeken naar een verzoening van weten en religie. En dan krijgt men werken als dat van Andresen, prijslijk zeker om hun goeden wil, maar zonder waarde voor den denker zoomin als voor het vrome menschenhart. Want de eerste zal hier stuiten op fautieve aperçus, die men in de filosofie van Kant en Hegel al lang had overwonnen. En het tweede zal toch heel wat dieper vinden dan de confessie die aan het einde van het modern geschrift is afgedrukt, het oude ‘apostolisch’ symbolum, ook al laat het zich dan vooralsnog niet rijmen met het ‘gezond’ verstand, dat aan kritische reflectie is gewend. En in de derde plaats: de historicus zal niet bevredigd worden door het hier geteekend Christusbeeld, willekeurig ontworpen, zonder kennis van wat door de nieuwe school, vooral bij ons, in dit gewichtig stuk ons is geboden.

Opdat dit nu allen duidelijk worde, ga vooraf een kort overzicht van den inhoud van dit boek. Gevoel is de grondslag der religie, maar zij kan niet louter gevoelservaring blijven, zij moet straks begrepen worden, gelijk reeds van aan vang af in allen godsdienst een element van wetenschap voorhanden was. De afkeer van de metafysika,

[p. 111]

die in vele kringen heerscht, is niet te billijken: wèl is zinlijke waarneming de aanvang onzer kennis, doch deze schrijdt van zelve tot hooger standpunt voort. Onze denkvormen zijn niet louter subjectief, neen, zij schenken ons een beeld van de wereld dat aan de werkelijkheid beantwoordt. Wel is onze wijsbegeerte thans nog steeds in wording, doch dit neemt niet weg, dat wij al meer en meer den grond der dingen vermogen te verstaan. Op ethiek alleen laat zich geen godsdienst bouwen - zij is zelve een veranderlijke grootheid - veeleer heeft de zedeleer de religie noodig en verdwijnt de eerste als de tweede van haar aanzien is beroofd.

Alleszins belangrijk voor de vorming van een eigen inzicht is de studie van het godsdienstig bewustzijn der menschheid in zijn trapsgewijze ontwikkeling. Natuurkrachten worden vereerd, voorouders aangebeden - later gelden de zinlijke dingen als openbaring van het ééne goddelijke dat zich in vele gestalten verbijzondert en toch eigenlijk de ziel der wereld is. Zij die op de hoogte zijn met von Hartmann's theoriën aangaande deze evolutie, vinden hier niet veel nieuws. Met den wijsgeer van het onbewuste, houdt ook Andresen vast aan het concreet monisme. Hij huldigt een eenheidsleer, waarin de veelheid der verschijnselen niet geloochend wordt, doch als zoovele functiën gelden in het alomvattend absolute. Met hem ziet hij een in de schepping heerschend doel, doch hij wijkt van hem af, in zoover bij von Hartmann wil en voorstelling in God slechts tijdelijk samenwerken, immers Gods wil aanvankelijk ledig is en zich slechts vult men een inhoud om dus te ontkomen aan zijn onzaalgen dorst. Nu onze auteur dit denkbeeld prijs geeft, acht hij zich tevens gevrijwaard voor von Hartmann's pessimisme. En eigenaardig - schoon niet geheel oorspronkelijk - is zijn opvatting omtrent de vrijheid van den mensch. Alles in de wereld wordt bepaald door orde en wet, doch er blijft ruimte over voor het toeval, waar verschillende wetten met elkander samentreffen. Hier zien wij dat de band der ijzeren noodwendigheid verbroken wordt en dit nieuw principe wint al meer en meer aan beteekenis in de hoogere sfeeren van het leven, tot het overmachtig wordt in den menschengeest, die geleerd heeft te denken en zijn handelingen te besturen volgens zedelijke norm. Is het fysische, als voor een deel ook het psychische, een functie van de Wereldziel, zelfstandig is het Ik, de persoon, en van het brein en zenuwapparaat onafhankelijk, althans tot zekere hoogte. God heeft zijn alwerkzaamheid vrijwillig beperkt, om iets van zijn macht te leenen aan ons, individuen, die nu zijn geroepen tot ethisch dienstbetoon. Dit gelukt niet in één enkele existentie, maar de auteur verbindt de oostersche leer der wedergeboorte met de westelijke onsterfelijkheidsgedachte: door tallooze reïncarnatiën wordt het Ik toebereid tot eeuwige hemelvreugd. Het genie, de mystieke feiten van hypnotisme, spiritisme enz. zullen aantoonen dat deze leer der ziel de rechte is. Groote denkers heeft Andresen in dit opzicht op zijn hand. Ja, het echte, waarachtige Christendom is niets meer of minder dan de Weltreligion die wij hier bespreken. Zij is verkondigd door Jezus, het niet uit louter eindige factoren, doch uit God geworden ideaal van den Zoon des Menschen, en elk die zijn voorbeeld volgt wordt behouden voor alle eeuwigheid.

Uit het oogpunt van wijsbegeerte heb ik bezwaar tegen den grondslag van dit boek: het transscendente realisme. Met tal zijner tijdgenooten borgt ook deze auteur van Kant het denkbeeld van een ‘Ding an sich’. Achter de wereld der verschijnselen ligt een andere, en terwijl de Koningsberger die voor onkenbaar hield, vindt Andresen, met von Hartmann, dat zij in hoofdzaak gelijkwaardig is met die welke wij in onze ervaring kennen.

Nu is dit het euvel van al zulke realistische systemen, dat zij niet bedenken hoe toch eigenlijk het bedoelde transscendente door den geest zelven, zoo goed als al de rest, is voortgebracht. En al heeft de schrijver van dit werk blijkbaar wel eens een oog gehad in Fichte, Schelling, Hegel, hij heeft die reuzen niet begrepen en hij heeft zich laten voeren door gidsen, die minder diepzinnig zijn dan zij. Onbekendheid met de werken dezer grootsten verbiedt hem verder de waarde van het christelijk leerstuk in haar volheid te beseffen. Zoo kan hij een boek vervaardigen over de ‘Jesuzentrische Weltreligion’ zonder ervan te reppen, dat in het kerkelijk dogma - hetwelk toch ook wil steunen op de prediking van Christus - een element is neergelegd dat van waarde is ook voor onzen zeer ‘verlichten’ tijd (gelijk ik boven reeds in 't kort heb aangestipt).

Volg hierbij de overwegende waarde die onze auteur toekent aan de onsterflijkheidsproblemen. Waar dit gebeurt - gij kunt er overtuigd van zijn - is de beschaving in verval. Sterke naturen, echt godsdienstige gemoederen kwellen zich niet met die quaestie, want zij hebben te veel vertrouwen in de wereldorde die het ook in dit opzicht met hen wel goed zal maken, want zij is immers ‘teleologisch’ d.i. gegrond in soevereine Redelijkheid. Er is nog altijd veel te leeren uit een bekend geschrift van Schopenhauer, waar met billijking van het betrekkelijk recht der onsterflijkheidsverwachting, toch ook wordt aangewezen hoe zich hier dikwijls verbergt een verfoeilijk egoïsme, dat niet genoeg heeft aan het heden maar zelfs

[p. 112]

de toekomst voor 't lieve Ik bezitten mocht. En hoeveel ernstiger is de visie van het Johannesevangelie: Gij hebt het eeuwig leven, of die van Spinoza, volgens hetwelk men reeds hier de dingen zien kan onder onvergankelijk licht. De besliste overtuigingen die Andresen voordraagt omtrent het historisch karakter van Jezus den Naçarener, klinken naïef in het land van Loman en Pierson, Van Manen en Meyboom, en doen ons het conservatisme voelen van de, slechts in schijn vrijzinnige, moderne Duitsche schriftkritiek.

Dr. H.W. Ph. v. d. BERGH v. EYSINGA.

ZUTPHEN.