Groot Nederland. Jaargang 27

[p. 661]

Buitenlandsche literatuur

L'Ordre door M. Arland. Editions de la Nouvelle Revue française. Paris 1929. -

Een interessante roman met duidelijke gebreken, een werk dat van heel wat meer temperament getuigt dan de vroegere boeken van den heer Arland. Het vertoont de sporen van allerlei invloeden: van Barrès tot Andrè Gide; het is zeer conscientieus gebouwd en aldoor gehouden in een atmosfeer van groote geestelijke waarde.

L'Ordre is de geschiedenis van drie personen: Gilbert, diens broeder Justin en Renée. Gilbert Villars is een jongeling die net zijne middelbare studies heeft voltooid. Hij werd opgevoed door een voogd, evenals zijn broeder Justin, die tien jaar ouder is en een geneesheer die zich vol eerzucht in den politieken strijd werpt. De voogd heeft een dochter, Renée, die altijd hoog tegen Gilbert heeft opgezien: hij is voor haar het geweten. Hijzelf bemint het meisje en weet reeds dat er nooit een andere vrouw voor hem zal mogelijk zijn. Maar de jonge Gilbert heeft een hartstochtelijke zucht naar vrijheid en het hoogmoedig voornemen om nooit iets prijs te geven van zijn droomen. Justin, zijn broeder, is de koelbloedige arrivist, de man van het gezond verstand, die zich nooit vergist in den te kiezen weg. Het is het onvermijdelijk conflict: Gilbert weigert naar den raad te luisteren van zijn broeder en zijn voogd voor de keuze eener loopbaan en gaat zijn geluk beproeven te Parijs. Een oogenblik heeft hij gehoopt dat Renée hem zou vergezellen. Zij heeft echter niet den moed en trouwt ten slotte met Justin.

Gilbert staat alleen in de groote stad, ontgoocheld, wanhopig. Dan krijgen wij even de romantische noot: ‘je suis à jamais blasé...’ En wij vernemen dat hij in zijn dagboek noteert: ‘Avant tout, toujours, le refus d'être heureux’. (Men ziet hoe op dezen jongen man ook weer de schaduw weegt van André Gide). Hij wordt journalist, medewerker aan L'Humanité, waarin hij heftige, zeer gevreesde artikels schrijft. Ondertusschen is Justin een invloedrijk deputé geworden. Bij een familielid uit de provincie vinden Gilbert en Renée elkander weer. Zij voelen beide dat hunne jeugdliefde nooit is gedoofd, maar heftiger brandt dan ooit. Na eenigen strijd verlaat Renée haar man om Gilbert te volgen. Die idylle duurt drie jaren en is niet zonder schaduw. Het is het eeuwige ‘nec sine te nec tecum...’ en dit wordt hier uiterst sober, maar zeer tragisch weergegeven. Gilbert heeft destijds eene maîtresse gehad, die hem weer komt opzoeken en voor wier verleidelijke woorden hij andermaal bezwijkt. Die vriendelijke dame lost op een mooien dag eenige revolverschoten op Renée, die zwaar gewond wordt. Zij wordt terug door haar man in huis genomen en Gilbert verdwijnt naar Amerika.

Acht jaren gaan voorbij. Justin voelt zich oud. Hij is geen deputé meer. Hij heeft Parijs verlaten en heeft zich weer in zijn geboorte-

[p. 662]

dorp gevestigd, waar hij tot ‘maire’ wordt benoemd. Nog altijd wordt hij uitermate geacht. Renée, zijn vrouw, heeft weer bij hem, die alles heeft vergeven, de rust gevonden en de vergetelheid. Maar op een avond is in het rustige dorp een vreemde man aangekomen die zeer luidruchtig is en zich in de herbergen bedrinkt. Het blijkt Gilbert te zijn, die uit Amerika is weergekeerd en het huis zijner ouders heeft gekocht, wellicht om er te sterven. Want hij is doodelijk ziek. Justin verneemt het, gaat zijn broeder opzoeken en verzorgt hem. Veel is er in Justin veranderd sedert hij zijn vrouw heeft teruggevonden. Hij weet dat Gilbert weldra zal sterven en vraagt aan Renée of zij den zieke niet wenscht te bezoeken. Zij wordt op harde, bittere woorden ontvangen. Dit is vanwege Gilbert de eerste reactie. Maar Renée keert weer, Gilbert laat zich verteederen en het verleden herleeft geheel in een zachten gloed. En nog eenmaal herhaalt Gilbert de teedere verzuchting: ‘Renée, douceur du monde!...’ Een paar dagen later sterft hij. En den avond van de begrafenis, zegt Justin tot zijn vrouw, die, toen de doodsklok luidde, vergiffenis heeft gevraagd zonder te weten aan wie: aan God, aan Justin of aan Gilbert: ‘il faut que tout rentre finalement dans l'ordre’.

Is dit de moreele les die de auteur uit deze geschiedenis heeft willen trekken? Het heeft er wel den schijn van. Maar die les is volstrekt ongemotiveerd, het heele avontuur had zoo gemakkelijk anders kunnen eindigen. Of moeten wij die gemakkelijke wijsheid voor rekening laten van Justin en haar aanzien als een typische uiting van zijn karakter? Dan zou het eenigszins ironisch zijn bedoeld, wat ook niet onmogelijk is. Het grootste bezwaar dat ik tegen L'Ordre heb, is het gemis aan verhouding tusschen den aanhef van het boek, die zeer sterk is, en het vrij zwakke einde van het verhaal. Men vraagt zich af welke eigenlijk de bedoeling van den auteur is geweest. Soms heeft men den indruk dat hij een beeld heeft willen geven van de onrustige, half-esthetische, half-anarchistische generatie die na den oorlog tot rijpheid kwam, een werk dat eenigszins verwant zou zijn geweest met L'Education sentimentale en met Jean Barois. Maar een volgend hoofdstuk vernietigt dien indruk.

De figuren van Gilbert van Justin zijn trouwens niet zeer vast geteekend. Wanneer wij Justin hebben leeren kennen als een zelfzuchtig arrivist, lijkt zijne houding tegenover Gilbert, na diens terugkeer, een beetje vreemd. Ik zeg niet dat zij onmogelijk is, maar zij wordt geenszins verklaard. Ook het karakter van Gilbert is niet altijd vast omlijnd; zijn zucht naar werkelijke avonturen is bij poozen niet veel meer dan een literaire houding. Wellicht is de figuur van Renée de meest gave, de meest menschelijke. Ofschoon ik L'Ordre geenszins een grooten roman zou durven noemen, verheft dit boek zich hoog boven de thans-verschijnende boekwerken die men als roman wil doen doorgaan en die voor de negen tienden onleesbaar zijn.

Les Enfants terribles door J. Cocteau. - Paris. B. Grasset, 1929.

Dat de kinderen in een andere wereld leven dan die der volwassenen, dat zij geheimzinnige stemmen hooren waarvoor wij doof, en kleuren zien waarvoor wij blind zijn, dat weet iedereen en kan

[p. 663]

ieder zich nog wel, al ware het slechts door buitengewone, schoon vervaagde sensaties herinneren. Dat die wonderbare wereld plots - wie herinnert zich nog hoe het gebeurde? - voor immer voor ons verdwijnt, ongemerkt optrekt als een mist, en dat wij ineens in een geheel andere atmosfeer staan, die ons niet vreemd, niet onnatuurlijk lijkt, maar toch heel anders is, dat hebben wij allen ondervonden. Het is dan ook niet vreemd dat een schrijver die vreemde verloren wereld weer in het leven tracht te roepen. Ik weet niet of dit de bedoeling van den heer Cocteau is geweest, want zijne bedoeling is bijna altijd vrij duister en moeilijk te omschrijven.

In elk geval kan men dadelijk zeggen dat hij ons niet binnenvoeren wil in dit Rijk van halven droom en verbeelding, waarin wij destijds werden binnengeleid met Le grand Meaulnes en onlangs nog met het vriendelijk boek van den heer Cassou, La Clef des Songes. Neen, het gaat hier om iets heel anders, niet om de onbewust-voortgezette droom der jeugd, het voortleven in een atmosfeer, die zoo zalig is dat men er niet van scheiden kan, maar om den essentieelen droom, d.i. de negatie van het georganiseerd maatschappelijk bestaan, om het barokke, nooit terug te vinden Rijk! Ik wil aannemen dat een auteur dit Rijk weer wil bereiken. Maar dan ook alles of niets! Ik weet wel dat het een zeer gevaarlijk spel is. En, laat ik het maar dadelijk zeggen: de heer Cocteau heeft het niet gewonnen.

Ik geef dadelijk toe dat in het leven van de kinderen die de auteur ons hier vertoont, alle logisch begrip afwezig is, dat werkelijk niets van hun daden, niets van hunne gevoelens overeenstemt met de algemeene opvattingen van de menschen die een normaal, burgerlijk leven leiden. Het is alles in de hoogste mate absurd. Maar dit is niet voldoende om den droom der kindsheid te doen begrijpen, die ook absurd kan worden genoemd, maar niet geheel in denzelfden zin. De zaak is, dat de auteur van Les Enfants terribles eigenlijk geen kinderen beschrijft. Op zeventien- of achttienjarigen leeftijd is men geen kind meer. Dat zal den heer Cocteau ook wel bekend zijn? Is dat wel eene vergissing? Wellicht niet. Ik ben overtuigd dat hij het met opzet doet. Er zijn twee mogelijkheden: ofwel wil hij zijn personnages doen doorgaan als echte kinderen op wie de tijd geen vat heeft, ofwel zijn zij typische voorbeelden van het door den heer Cocteau bijzonder beminde soort wezens: de zieners, de altijd kind blijvende droomers. De eerste onderstelling is nogal onwaarschijnlijk en, in verband met zekere handelingen van die ‘kinderen’ buiten alle realiteit. In de tweede onderstelling was het volslagen overbodig den droom en de fantaisie te belichamen in kinderen van eene twijfelachtige jeugd. Het is zeker niet uit naieviteit dat deze schrijver zich vergist; dit is wel het laatste zijner gebreken. Hij verlustigt zich met eene bijzondere wellust in alle dubbelzinnigheden. Dit belet niet dat hij vaak zeer interessant is, dat er bladzijden in zijn werken voorkomen, die u tegengloeien met een zeer intensen gloed. Maar hij blijft altijd min of meer een acrobaat.

Le Club des Lyonnais door G. Duhamel. Paris, Mercure de France 1929.

Naar gelang men het eene of het andere boek van den heer G.

[p. 664]

Duhamel leest, kan de meening over de waarde van dezen auteur zeer verschillen. Hij is meestal een buitengewoon verteller, soms een alleraardigst humorist, een enkele maal een merkwaardig romancier, ook wel eens een vage sociale droomer en zelfs een vervelend profeet, een duidelijke utopist. Maar in al deze gedaanten altijd sympathiek. Hij is altijd te goeder trouw, altijd even overtuigd en toch niet agressief. Dit is in dezen tijd van absolute meeningen vrij zeldzaam.

Ik geloof niet dat de jongste roman van den heer Duhamel tot zijn beste werken behoort. Als roman is Le Club des Lyonnais vrij zwak, ofschoon hij in sommige hoofdstukken weer al de groote hoedanigheden van dezen auteur duidelijk doet uitschijnen. Wij vinden hier weer den vreemden Salavin terug, dien wij uit andere boeken van den heer Duhamel kennen. Deze figuur is eene typische uitbeelding van des schrijvers ethische en sociale meeningen, en, als dusdanig wel interessant. Eigenlijk is hij nog iets meer, misschien wel een der zeldzame figuren uit de tegenwoordige Fransche literatuur die werkelijk eene meer dan anecdotische waarde hebben. Salavin is het type van den curieuzen zonderling, die eeuwig in strijd is met zijn geweten. Hij heeft, naast een hooge verzuchting van het gemoed om alleen het goede en ware te betrachten, een lichamelijke lafheid die elke mannelijke daad verijdelt. Hij is natuurlijk ongelukkig en gansch zijne omgeving door hem. Uit zijn gedrag leert men hoe men met de beste bedoelingen niets dan onheil kan stichten.

Eenmaal heeft hij een heilige willen worden en in die poging is hij niet geslaagd. Thans komt hij in een revolutionnair milieu en zijn succes is er niet erg groot. Er is geen einde aan zijne avonturen en dit is wel de zwakste zijde van dezen roman, die niets anders is dan een nieuw hoofdstuk uit het leven van Salavin. En sedert hij ons voor de eerste maal verscheen, is hij nog niet erg opgeschoten. Hij is nog altijd dzelfde rustelooze, armzalige, sentimenteele pessimist, die zichzelf wil ontvluchten. Ditmaal wil hij van ziel veranderen. In dit boek blijft het nog maar bij de betrachting en hoe hij zijn doel practisch zal trachten te bereiken, zal vermoedelijk het onderwerp zijn van een volgend boek. Men kan over den persoon van Salavin allerlei meeningen hebben volgens men hem van uit een bepaald oogpunt bekijkt. Hij is veeleer een symbolische figuur, dan een zuiver menschentype. Hij is zeker niet onmenschelijk, maar soms toch erg literair, een figuur uit Charles-Louis Philippe, die eenigszins russisch is getint. Het is wel vreemd dat de heer Duhamel, die zoo vaak heeft bewezen een scherpzinnig humorist te zijn, de humoristische zijde van sommige zijner personnages niet lijkt te begrijpen. Al te dikwijls laat hij hen diepzinnige meeningen verkondigen, algemeene waarheden, duidelijke gemeenplaatsen, die hij weliswaar niet voor zijn rekening hoeft te nemen, maar waarin men onwillekeurig iets van de filosofische overtuiging van den auteur herkent. Dan glimlacht men even. Wanneer bijvoorbeeld Salavin zegt: ‘il n'y a pas d'innocents’, denken wij dat hij even goed had kunnen zeggen: ‘il n'y a pas de corpables’. Niets heeft een meer bedriegelijke schijn van menschelijkheid dan een zekere poezie van het humanitarisme. Vooral wanneer de auteur het talent heeft van den heer Duhamel. Maar de ware menschelijkheid is toch iets anders... Bij voorbeeld bij Stendhal en bij Benjamin Constant.

J.v.N.