Groot Nederland. Jaargang 27

[p. 95]

H.J. Haverman

De Eere-tentoonstelling ter zijner nagedachtenis in Pulchri, met een nagenoeg volledig overzicht van het levenswerk, bood gelegenheid om door rustige aanschouwing tot een grondiger inzicht te komen der waarde van Haverman als schilder en zijner beteekenis als kunstenaar. Want in beide hoedanigheden wordt er nog al verschillend over hem geoordeeld. Waar een schilder zich onderscheidt met onbetwistbare kwaliteiten boven zoovelen, kan de vraag rijzen in hoeverre zijn werk ook beteekenis heeft als kunstuiting. Bij Haverman vooral dringt dit zich als een kwestie naar voren, een kwestie waarover men zijn gedachten wil laten gaan - maar die juist hierin al een aanwijzing, of een criterium doet vinden voor de waardeschatting. Is het echter, in 't algemeen genomen, wel zoo dringend noodig die kwestie van een rangindeeling als kunstenaar te stellen en niet gezonder in een zoo vruchtbare, rechtgeaarde werkzaamheid over lange jaren (zonder speculatieve bedoelingen) allereerst het belangrijke te zien als getuigenis van ernstige menschelijke inspanning? Daarna kan men - in een afzonderlijk geval als hier - trachten tot een verklaring te komen van het merkwaardige verschijnsel, dat, na de erkenning en de volle waardeering van de aanzienlijke kwaliteiten en dit schilderkunstig bedrijf, we toch eerder daarvan afscheid te nemen met de wèlgemeende uitdrukking van ‘verschuldigde hoogachting’ dan met betuiging van ‘warme genegenheid’.

De tentoonstelling deed nog iets constateeren, dat bij het vormen van een samenvattend oordeel over het werk van Haverman, als kunstverrichting, niet zonder beteekenis is en wel, dat de waardeering - of de verwekte gezindheid - afhankelijk is van het toeval der exemplaren, die onder het oog komen. Er viel te onderscheiden tusschen het respectabele en het meer genietbare deel - al was daarbij geen scherpe grenslijn te trekken. Er waren op die tentoonstelling de uiter-

[p. 96]

ste tegengesteldheden om dat onderscheid duidelijker te doen uitkomen.

Vergeleken we bijv. ‘de Vlucht’ (befaamde representatie van Haverman in het Amsterd. Stedelijk) voorgesteld door een naakte vrouw, die, ondanks de omgevende wildernis waarin ze voortrent, ons het poseerend model op de schijf van een schilderklas te binnen brengt, naast een ander vrouwelijk naakt, een eenvoudige figuurstudie, zittend en op den rug gezien (Haagsch Museum) dan zien we die twee werken wel met zeer verschillende oogen aan. Het eerste als onovertrefbaar, maar wat zelfgenoegzaam, proefstuk van Academische volleerdheid, met een doorwerking die in alle onderdeelen als 't ware pas-klaar in elkaar zit, stemt afkeerig - het tweede, met verzaking van beproefde methoden en het op de schilderklas gebruikelijke palet, is gemodeleerd met dooreen gewemelde toetsen, op verkenning uit naar het tintelend leven van kleur en van licht - en daarmee van sterker plastische uitdrukking. Het resultaat is dan, dat dit kan genoten worden als een brok levende ‘peinture’. Zoo ook bij het portretwerk. Veel is daaronder, dat aan de normale eischen van een deugdelijk portret ruimschoots voldoet, dat het zou kunnen uithouden naast het werk van menig in de geschiedenis der oud-Hollandsche kunst met eere genoemd schilder zelfs (wat zeggen echter die historische reputatie's?) maar dat - buiten de voorgestelden dan - toch slechts matig ons interesseeren kan, of alleen den ongeoefende adspirantportretschilders, die de kundige behandeling leergierig er van trachten af te zien. Dan echter zijn er weer andere - onder de geteekende vooral - treffend om een spitsheid van karakteriseering, getuigend van een scherpzinnigen geest, geneigd naar ironische opmerkingen. Zoo blijven ons bij de beeltenissen van Couperus, die tot in het laatste haarkrulletje van zijn snor het precieus verzorgde uiterlijk van den salondandy vertoont; die van Van Eeden, ruiger van aanschijn, met iets van een intellectueelen ijzervreter, en Toorop, wiens manhafte kop hier als in een wade van dweepzieke overpeinzing gezwachteld ligt. Meer andere van die portretten zijn belangwekkend omdat ze geven te aanschouwen: den eenen mensch - gezien door den andere. Nog vertoonen sommige

[p. 97]

van Haverman's kinderportretten, in trant van schilderen en ook in de kleur een zekere voorname bezadigheid, waarbij men geneigd zou zijn tot de kwalificatie van stijlvolle portrettenwijze.

Haverman schilderde hoofdzakelijk portret en naakt.

Het naakt, bij voorkeur tegen wit laken, trok hem aan om de brooze combinatie's van blank tegen blank. Deze, door de schilders niet makkelijk geachte opgaaf, wist hij op onberispelijke wijze te volvoeren - dat wil zeggen: smetteloos te schilderen in heldere tinten en kreukeloos te teekenen in bevallig-uitvleiende lijnen. Maar die blankheid zouden we dikwijls minder ‘heel’ wenschen, dat is: wemelender van die vluchtige glanzen, welke onder de lichtende huid de vloeiing van het leven doen raden - als bij de bovengenoemde naaktstudie. De zin van Haverman voor de fraaie lijn, voor een edele wending der vormen, spreekt zich duidelijk uit in de menigvuldige voorstellingen van moeders, die liefkoozend zich neigen over haar kind. Soms is dat gebaar van stille- en heiligste verteedering innig aangevoeld en ongekunsteld weergegeven, maar meermalen ook, in verschillende varianten, blijft het bij de elegante voordracht van een geliefkoosd onderwerp.

Zoo gingen we bij het overzicht van Haverman's werk met onze waardeeringen op en neer. Er kon nog gewezen worden, buiten het figuur of portret, op het vrijer schilderwerk, of wat hij buiten, in Spanje of Afrika maakte, waaronder menig exemplaar, dat zeker niet achter staat, bij zooveel, wat om picturale hoedanigheden met welgevallen wordt gezien en geprezen: ‘Markt in Tanger’ o.m.

Maar toch, het geheele oeuvre overziende als een respectabel kwantum van knappe en gave menschelijke arbeid, blijft men aarzelend zich over den kunstwaardigen inhoud in positieven zin uit te spreken. Waar is de kunstenaar - waar de bekwame (academisch afgerichte) vakman? Waar is de intuïtie, waar de geciviliseerde handeling? Waar doet zich onderkennen de innerlijke beschaafdheid van gemoed en geest in de uiterlijke beschaving der praktijk? Het aangeborene uit het aangeleerde? Vragen die bij alle kunstverrichting wel te stellen zijn, maar bij Haverman wel in 't bijzonder. Want

[p. 98]

vooral zij, die met hem in persoonlijke aanraking kwamen, zijn geneigd tot de veronderstelling dat bij zijn schildersbedrijf de beste krachten in hem, in latenten staat zijn gebleven, dat de eigenschappen van geest en karakter, die zijn persoonlijkheid zoo scherp markeerden, niet tot volle uitdrukking gekomen zijn in zijn werk. Hij was iemand met een kantige en zelfs vinnige wereldbeschouwing en die daaraan gaarne uiting gaf, maar in zijn kunstbedrijf zijn er niet de sporen van die eigenzinnigheid, welke we, als noodwendig, bij de uitzonderlijk-machtigen van daad, altijd herkennen. Alleen het loyale in zijn levenshouding weerspiegelt zich in zijn kunstbedrijf. Met zijn zelfstandige natuur is Haverman, meen ik, er toch nooit toe kunnen komen zich geheel onafhankelijk te maken van de discipline en de in eere gehouden traditie's aan de toenmalige academie, waarvan hij eens het sieraad was, de uitblinkende leerling, door een man als Allebé (die van uit zijn eigen aard, eigenschappen van intelligentie, geest en smaak wist op te merken) hoog geschat. Wel zijn er teekenen dat Haverman na dat fameuse proefstuk van technische paraatheid (‘de Vlucht’) zich in zijn academische toerusting wat gekneld ging voelen, en de wenschelijkheid ging inzien zich te ontdoen van veel, wat in zijn hoofd zich had genesteld en in zijn hand vastgezet tot een dogma en een methode.

Naar verschillende zijden tast hij rond, maar niet als een hulpelooze, of op goed avontuur. Er vertoonen zich coloristische verlangens, die aan een invloed van Monticelli soms doen denken. Hij ging portretten schilderen, waarbij het streven was zich van de conventioneele atelier belichting los te maken, door het stellen van het model in het locale, gedempte kamerlicht - gelijk Veth het toen ook deed. De eentoonigheid wordt dan opgeheven door geprononceerder kleurvlakken - een blauw bijv. als tegenstelling van de rossig-uitschijnende gelaatskleur. Maar er is bij Haverman dan vuriger leven in de kleur, gelijk veelal de schildering ook milder is, met delicater ingedrenkte kleuren en tintjes - al is Veth dan weer steiler.

In later tijd is er dan een terugwaarsche zwenking te bespeuren, alsof hij het verkiezelijker vond het zekere

[p. 99]

voor het onzekere te nemen. De moderne bewegingen in de schilderkunst, waarin Haverman met zijn esthetische beginselen, als kunstbeoefenaar, maar ook met zijn sceptisch-aangelegde natuur wel bovenal de teekenen van verwildering en valschen schijn moest zien, hebben er mogelijk toe bijgedragen dit behoudend, of zichzelf handhavend standpunt in te nemen. Maar kwam hij ook op het verlaten spoor terug, dan liet hij zich toch niet gaan op de spreekwoordelijke rolletjes, maar zocht zijn verdere ontwikkeling in een zekere gepurifieerde opvoering van de reëele en in de praktijk wel-beproefde kwaliteiten, die hij zich eigen wist en... waarin hij een veilig steunpunt vond voor zijn verderen evenwichtigen arbeid. Want evenzeer als hij sceptisch gezind was, lag, meen ik, het ontzenuwend weifelen niet in zijn aard.

Zoo liet als eind-conclusie bij de beschouwing, die Eeretentoonstelling de herinnering na van een zeer begaafd en beschaafd schilder, die bij een verledene generatie met andere opvattingen, omtrent het wezen-schilderij, als kunstbeoefenaar in hooger aanzien zou hebben gestaan dan thans. Als we echter bij den kunstenaar het natuur- en cultureele element weten te onderscheiden, doch in vruchtbare wederkeerige wisselwerking, dan wil het ons lijken, dat van wege zijn hoog-geschoolde opleiding het eerste wel niet verstikt, dan toch tot den voordeeligen uitgroei ernstig belemmerd werd door het laatste.

w. steenhoff