Groot Nederland. Jaargang 19

[p. 314]

Literatuur

Buitenlandsche literatuur
Pierre Benoit, Le Lac salé. Albin Michel, Paris 1921.

Evenals in de vroegere romans van dezen vruchtbaren jongen auteur treedt ook in Le Lac salé eene vrouw op van wie eene groote bekoring uitgaat. Ditmaal is het een jonge katholieke Iersche weduwe, Annabel Lee. Bij den aanvang van het verhaal staat zij op het punt Salt Lake City, de stad der Mormonen, te verlaten, alwaar zij tijdelijk verbleef om de zaken van haar overleden echtgenoot, die een groot fortuin nalaat, in orde te brengen. Een Fransche pater van het gezelschap Jesu, die den overledene beloofde zijne vrouw bij te staan, is haar gast. Reeds is alles gepakt voor de reis.

Den dag vóór haar vertrek woont zij den intocht bij der Amerikaansche troepen en bemerkt een jongen officier, die op haar een zeer gunstigen indruk maakt. Door een gelukkig toeval wordt deze officier bij haar ingekwartierd; voorloopig zal Annabel haar vertrek maar uitstellen spijts het verzet van den Jezuiet. Deze ziet wel waar het heen gaat en vindt in een predikant van het Amerikaansche leger een onverwachte bondgenoot, wiens optreden echter aan de zaak eene gansch andere wending geeft dan de goede pater verwachtte.

Deze predikant is een volmaakte, schijnheilige, begaafde ploert. De Amerikaansche officier vertrekt en de predikant wordt ziek ten huize van Annabel Lee. Zij verpleegt hem met liefderijke toewijding. De Jezuiet, Pater d'Exiles, doorziet wel het plan van Jemini Gwinett, den predikant, maar kan het niet verijdelen, want hij moet vertrekken op bevel zijner oversten. Alsdan heeft Gwinett het veld vrij. Hij heeft trouwens reeds overwonnen: de jonge weduwe is verliefd op dezen mooipratenden man Gods, die in bovenaardsche sferen vertoeft en zich niet met wereldlijke gelegenheden inlaat. Hij stemt er ten slotte in toe met Annabel te trouwen, ofschoon haar groot fortuin hem een bezwaar lijkt. Annabel, die reeds uit liefde tot hem het katholiek geloof heeft afgezworen, bezweert hem echter daarover heen te stappen, en overwint zijne gewetensbezwaren.

Den dag na haar huwelijk verneemt Annabel dat haar man tot den godsdienst der Mormonen is overgegaan en reeds getrouwd was. Zij is nu Mevrouw Gwinett Nr. 2. Deze wreede desillusie geneest haar echter niet. In de eerste opwelling van walg en droefheid wil zij vluchten, maar zij keert weer en is ten slotte gelukkig wanneer de langharige polygaam, niet den volgenden avond, - want dan is het de beurt aan mevrouw Gwinett Nr. 1 - maar den daaropvolgenden in haar slaapvertrek verschijnt. Zij is niets meer dan eene lijdzame prooi. En zij weet het.

Eerst later komt zij in opstand. Niet tegen haar vromen echtgenoot, die hare

[p. 315]

villa, alsmede haar twee dienstboden tegen gereed geld heeft verkocht, een derde huwelijk heeft aangegaan, met Annabel's voormalige dienstmeid en een vooraanstaanden rol vervuld in de Mormoonsche kerk - maar tegen mevrouw Gwinett Nr. 1. die haar als eene dienstbode behandelt. Zij ontbiedt op clandestiene wijze den Amerikaanschen officier Rudledge (waarvan sprake was in het begin van het boek) en verzoekt hem haar te redden. Maar haar echtgenoot heeft het plan ontdekt en het valt hem niet moeilijk het te verijdelen: Annabel wacht tevergeefs op haar redder.

Later wordt zij toch gered door pater d'Exiles die haar op een nacht wegvoert. Maar het is te laat. Want als zij den volgenden ochtend in de verte de stad ziet liggen, weigert zij verder mee te gaan. Zij zal maar liever terugkeeren en zelfs niet langer talmen, want dan mocht haar nog eene strengere berisping ten deel vallen dan deze die haar staat te wachten. En de goede pater begrijpt dat elke poging om haar te weerhouden vergeefsch zou zijn en laat haar gaan. Hijzelf begeeft zich naar een Indiaanschen volksstam die hem destijds ter dood veroordeelde. Dit vonnis wordt bekrachtigd en bij 't krieken van den dag zal hij worden terechtgesteld.

Een twintigtal jaren later, wanneer de voormalige officier Rudledge in Salt-Lake-City zijn intocht doet als gouverneur en de openbare instellingen bezoekt, wordt hem in een hospitaal door eene oude krankzinnige vrouw een hoop vuil in 't gelaat geworpen. Deze vrouw is Annabel Lee, die zich wreekt op den man dien zij ter hulp had geroepen en die niet was gekomen.

Deze nieuwe roman van den schrijver van L'Atlantide is minder romanesk, maar meer psychologisch dan zijne vorige werken. Er is in Le Lac salé meer zorg besteed aan de uitbeelding der karakters en voornamelijk van die der twee tegenstanders: de predikant en de pater Jezuiet. De eerste is een karakter uit een stuk, symbool van godsdienstige schijnheiligheid, eene creatie die aan sommige typen van Balzac doet denken. Hij is dan ook zeer zwaar, met harde lijnen geteekend, heel anders dan de figuur van pater d'Exiles, die een man is met een zeer fijngevoelig en sterk genuanceerd gemoedsleven. Maar niet door fijnzinnige ontledingen worden die karakters ons duidelijk. Alleen de actie is de spiegel, waarin wij het verborgen wezen hunner ziel moeten herkennen. Het is onbetwistbaar dat Pierre Benoit een verbazend knap romancier is. Zijn laatste boek is een model van sterke, evenwichtige constructie. Nochtans is het materiaal dat hij gebruikt niet nieuw en, bij ontleding, blijkt hij geen andere middelen te gebruiken dan die van den gewonen romanschrijver, wiens doel het is een boeiend werk te schrijven. Maar bij dit gebruik, welke weergalooze behendigheid! Het is dan ook zeer natuurlijk dat het zeer groot succes zijner werken tweevoudig is: én bij het gewone romanlezend publiek dat hij door zijne dramatische verbeelding boeit, én bij de intellectueelen, wien zijne kernachtige bondigheid verre uitzichten opent op een psychologisch gebied.

Maar wat is het dan ten slotte wat belet een boek als Le Lac salé een meesterwerk te noemen en op ééne lijn te stellen met werken als b.v. La Maîtresse Servante van J. en J. Tharaud en het eenige, nooit genoeg geprezen werk van Alain Fournier, Le Grand Meaulnes? Is het slechts een verschil van opvatting en onderwerp? Ik geloof het niet. Wat aan de romans van Pierre Benoit ont-

[p. 316]

breekt is die toon van eenvoud en waarheid, die goedmoedige menschelijkheid, die zachte adem der ziel, die hoogergenoemde werken met een onsterfelijk leven animeeren. De personen van Benoit, hoe psychologisch juist hunne daden ook zijn, hebben al te vaak den schijn van tooneelspelers, wien de rijke fantasie van den auteur een mooien rol heeft opgelegd, dien zij met hartstocht vervullen. Maar zij leven niet voor eigen rekening. Had hij ook nog deze gave, Pierre Benoit zou ongetwijfeld de grootste Fransche romanschrijver zijn van zijn tijd.

Louis Hémon. Maria Chapdelaine, récit du Canada français. ‘Les Cahiers Verts’ no. 1. Paris, B. Grasset, 1921.

Geen grootere tegenstelling kan men zich denken met Benoit's laatsten roman dat het boek waarvan de titel hierboven staat. Een roman is dit eigenlijk niet, veeleer een verhaal of eene uitgebreide novelle als men wil. Maar daarin bestaat niet het verschil. Dit ligt in den toon, in den aard van het boek zelf. Het is een en al eenvoud, geschreven met eene zuiver-menschelijke ontroering, die vaak den toon der meesterwerken benadert. Het is een dier werken die in elke literatuur verschijnen in tijdperken van geestelijke verwarring en literaire decadentie om te getuigen dat eenvoud en waarheid de twee grondslagen zijn waarop alle klassiek werk rust.

De geschiedenis van Maria Chapdelaine is die van een jong meisje, dat in stilte een jongen man bemint en, als deze laatste op ongelukkige wijze om het leven is gekomen, met berusting hare hand schenkt aan een anderen, omdat het leven dit zoo wil. Er is in deze geschiedenis geen spoor van bitterheid, noch van wanhoop om een verloren geluk, noch van opstand tegen het leven; maar alleen een stil verzwegen verdriet, eene nobele gelatenheid en eene edele gehoorzaamheid aan het gebod des levens: geene heldhaftigheid, want bijna geen strijd, maar een volharden in den dagelijkschen plicht, dat schooner is dan ephemeere heldendaden.

Deze deugdzaamheid van Maria Chapdelaine wortelt in het deugdzaam karakter van het ras waartoe zij behoort. Zij is eene afstammelinge van die Fransche boeren, die zich destijds in Canada vestigden en aldaar onveranderd, zuiverder wellicht dan in het vaderland, de antieke zeden van hun ras bewaarden. Dit eenvoudig kind is - niet door den wil des schrijvers, maar door den aard der zaken - een symbool van het leven en den strijd der Fransche uitgewekenen die daar in een hoek der Nieuwe Wereld een nieuw vaderland hebben gevonden. Het leven dezer menschen ligt hier voor ons open, klaar en helder, één met de natuur, die zij spijts hare hardvochtigheid zoozeer liefhebben. Het landschap der harde winters en der korte, schroeiende zomers is hier niet aangebracht als een literair decor voor min of meer belangrijke handelingen. Het is de atmosfeer van het leven zelf.

Spijts enkele onvolmaaktheden is dit werk van Louis Hémon zeer merkwaardig, en wellicht geroepen tot eene schoone literaire toekomst. De schrijver die tot nog toe bijna onbekend was in Frankrijk, werd te Brest geboren. Men zegt

[p. 317]

dat hij een stille, eenzelvige natuur was, die de eenzaamheid liefhad. Hij verbleef een tijd in Engeland en daarna in Canada, alwaar hij zijn boek schreef. Hij wenschte dit land, die hem lief geworden was, nog beter te leeren kennen. Hij begaf zich op reis, te voet. Maar aan de kromming van een weg werd hij met zijn reismakker verrast door een sneltrein en gedood. Dit gebeurde in 1913. Louis Hémon was 33 jaar oud.

Jérome et Jean Tharaud, Quand Israël est roi. Librairie Plon, Paris, 1921.

Al wie belang stelt in de moderne Fransche literatuur mag geen werk van Jérome en Jean Tharaud ongemerkt laten voorbijgaan. Hunne boeken behooren altijd tot het allerbeste wat op literair gebied verschijnt, zelfs wanneer zij, zooals hoogergemeld boek, niets met de romankunst te maken hebben, waarin deze schrijvers onbetwistbare meesters zijn. Reeds meermalen heb ik er op mogen wijzen hoe alles wat deze auteurs in het licht zenden dezelfde merkwaardige hoedanigheden bezit van rijpheid en klassieke bezonkenheid.

Ditmaal geven zij ons het verhaal van den val van het Hongaarsche Rijk en van de kortstondige regeeringen van Karolyi en Bela Kun. Bijzonder voor hen die belang stellen in het Israëlitisch probleem is dit boek een merkwaardig document, en door de diepte van het psychologisch inzicht én door de klare voorstelling der feiten. Het is geschiedkunde van de beste soort, die, naar het voorbeeld van Michelet waar deze niet als profeet, maar als visionnair dichter optreedt, van de historische gebeurtenissen een tafereel maakt, waarover de schim glijdt van de individualiteiten die door deze gebeurtenissen op den voorgrond worden gebracht. Men zal wellicht zeggen dat deze geschiedenis niet onpartijdig werd geschreven. Inderdaad, en ik vind dit wel goed. Want onpartijdigheid is altijd zeer betrekkelijk, bijzonder waar het gaat om feiten die om ons heen gebeuren en waarbij wij allen min of meer betrokken zijn. Dichters zijn trouwens nooit onpartijdig. Maar hunne partijdigheid is in latere tijden een zeer geschikte maatstaf ter beoordeeling, omdat men daarbij in de eerste plaats de moreele waarde van hun karakter en hun kunst in aanmerking neemt. En voor de Tharaud's zal deze waarde, naar ik meen, in de toekomst niet gering blijken.

Maar zonder verder in te gaan op de belangrijke lessen die dit boek ons voorhoudt op politiek gebied - dit is niet mijne taak - zou ik nog willen wijzen op eene zeer groote literaire verdienste van dit werk. Men kan, wanneer men een beeld wenscht te geven van zekere gebeurtenissen of van de zeden en gewoonten van een bepaald volk, de meest typische bijzonderheden die men bemerkt of de meest merkwaardige uitingen die men ter plaatse vernam op objecjectieve wijze noteeren: men kan de feiten laten spreken zonder meer. Maar dichters als de broeders Tharaud gaan verder. Zij herscheppen de werkelijkheid tot visionnaire tafereelen vol leven en kleur. En dit doen zij op eene in de moderne Fransche literatuur haast ongeëvenaarde wijze. En met welken eenvoud! Daarbij zijn zij zeer sterke subtiele psychologen. Moreele portretten als die van Karolyi en Bela Kun zijn het werk van een meester.

Jan van Nijlen.