Groot Nederland. Jaargang 19

[p. 704]

Buitenlandsche literatuur.

P.J. Toulet, Les Contrerimes. Emile Paul frères, Paris 1921.

Dit aardig uitgegeven boekje bewijst dat de Fransche literatuur bij den dood van P.J. Toulet - hij overleed den 6en September 1920 - een merkwaardig dichter verloor. Men vindt hier dezelfde verfijning van gevoel, dezelfde ironische emotie en verborgen teederheid en ook die bijna cynische geestigheid en die ellipsomanie die aan zijn prozawerk zulk bijzonder oorspronkelijk karakter geven.

Men zou Toulet, naar den geest, een verwant kunnen noemen van den fijngevoeligen Laforgue, wiens sensueele en ironische levensopvatting ook de zijne is. Laforgue is een scherpzinnig analyst en zijne emoties hebben wellicht eene grootere subtiliteit dan die van Toulet. Deze daarentegen bezit een sterker gevoel voor evenwicht; hij streeft naar de conciese omlijning van een sentiment en meent dat, bij de weergave van de meest ingewikkelde ontroeringen, aan het menschelijk woord grenzen zijn gesteld. Zijne fantasie vermijdt zich niet bij voorkeur in grillige contrasten zooals die van Laforgue; zij is misschien oppervlakkiger en niet zoo frisch; in wezen is zij echter veel minder romantisch, al wekt zij nu en dan een onaangenamen indruk door hare nonchalante preciositeit.

En toch, zelfs in die gedichten die de goede smaak veroordeelt, welke gratie soms en welke lenigheid in één enkelen regel! Maar wanneer gevoel en uitdrukking op gelijke hoogte staan en zoo innig zijn verbonden, dat niets meer van zijne precieuse kunstvaardigheid bijzonder in het oog springt, dan behooren zijne verzen tot de zuiverste die sedert Moréas in de Fransche taal werden geschreven. Ik wil alleen dit kleine gedicht citeeren, dat, naar mijne meening, een meesterstuk mag worden genoemd:

Toute allégresse a son défaut

Et se brise elle-même.

Si vous voulez que je vous aime

Ne riez pas trop haut.

C'est à voix basse qu'on enchante

Sous la cendre d'hiver

Ce coeur, pareil au feu couvert,

Qui se consume et chante.

Ik ken niet zooveel groote dichters - groot door hunne inspiratie en hunne diepe menschelijkheid - in wier verzenbundels men verzen aantreft van zulke eenvoudige, ongerepte zuiverheid als deze twee strofen.

[p. 705]

Louis Codet, La Fortune de Bécot. Editions de la Nouvelle Revue française, Paris 1921.

Van de talrijke Fransche schrijvers die in den loop van den oorlog sneuvelden - Louis Codet overleed in 1914 in een hospitaal aan de gevolgen der bekomen wonden - is de schrijver van La Fortune de Bécot, althans buiten Frankrijk, een der minst bekenden. Geheel ten onrechte, want in tegenstelling met sommige Fransche schrijvers, wier luidruchtige faam ver over de grenzen van hun land is verspreid, vertegenwoordigt Louis Codet, op beperkte, maar zeer karakteristieke wijze, eene der meest beminnelijke zijden van den Franschen geest. Zoowel in La petite Chiquette, dien spirituëelen roman die voor den oorlog het licht zag, als in Cesar Capéran, dat kleine nagelaten verhaal, dat misschien wel een meesterwerk is, openbaart zich Codet geheel, met al zijne eigenschappen.

In deze werken, evenals in dat waarvan de titel hierboven staat, verschijnt ons Codet als een gezonde zuiderling, beminnaar van alle levensgeneugten, optimist met eene licht-ironische sentimentaliteit en eene bekoorlijke geestigheid die ontroeren door hunne menschelijkheid. Zijn werk is echte kunst van het zuiden, vol kleur en licht en leven, zonder vage diepzinnigheden, maar niet zonder diepte. Het heeft de kleur, de frischheid van een zonnigen morgen. Van alle personen die Codet ons in zijne romans voorstelt gaat eene eigenaardige bekoring uit. Het lijkt wel of deze auteur nooit laaghartige, noch onvriendelijke menschen heeft ontmoet. Dit getuigt misschien van eene beminnelijke eenzijdigheid, maar geen oogenblik twijfelen wij aan de waarheid der wereld zooals Codet ons die voorstelt.

Bécot, de held van dit boek, is een twintigjarige jongeling, die verliefd is op eene mooie jonge weduwe, Mme Borelli. Deze wijst weliswaar zijne liefde niet beslist af, maar beantwoordt haar evenmin. Des aanvaardt de ongelukkige Bécot den liefdetroost, die hem door eene eenigszins verlepte, maar zeer amoureuze zangeres met gulheid wordt geboden. Intusschen wordt zijne moeder, eene welgestelde weduwe, door booze tongen verwittigd dat haar zoon een bandeloos leven leidt. Zij zendt een neef op hem af met het doel hem weer tot het pad der deugd terug te voeren, maar deze neef, dien Bécot op zijne beurt met eene zending voor de schoone weduwe belast, beschaamt het vertrouwen dat Bécot in hem stelt en plukt de vrucht die in stilte voor een ander rijpte. De arme Bécot is wanhopig, maar te gelegener tijd valt hem eene aanzienlijke erfenis te beurt. Nu zijn liefdedroom ijdel bleek, kan hem dit niet bijzonder verheugen. Hij tracht echter weer de jonge weduwe te ontmoeten, die zijne liefde niet langer afwijst. Het is echter te laat. Een laatste maal ontmoet haar Bécot in den trein die hen naar Marseille voert, waar hij zich voor Afrika zal inschepen. Hij zal in dit werelddeel zijn militairen diensttijd uitdoen. En zoo worden Mme Borelli en haar jeugdige aanbidder andermaal door het noodlot gescheiden. Zij zijn beiden zeer ongelukkig.

Dit eenvoudig onderwerp zal misschien al te licht lijken aan hen die aan een romanschrijver hooge psychologische eischen stellen. De psychologie der personen die Codet ons voorstelt is inderdaad niet zeer diep, hun karakter is misschien wel te oppervlakkig. Maar welke echte, ontroerende menschelijkheid in al hunne daden! Ik houd van die personen als van vrienden en kennissen, des te meer dat

[p. 706]

Codet ze voorstelt met eene gratie, die onder zacht-ironische woorden, onwillekeurig als men voor vrienden doet, hunne gebreken tracht te verbergen.

Ik houd van dit vriendelijk, zonnig optimisme, dat in smart en vreugd zijn evenwicht behoudt en nooit overslaat tot luidruchtigheid.

G. Duhamel. La Confession de minuit. Mercure de France, Paris 1921.

Dit boek van den schrijver van Vie des Martyrs is de ontleding van een pathologisch geval. Een jonge man, bediende op een kantoor, kan niet nalaten eene vreemde opwelling te volgen, die hem dwingt, zonder eenige gegronde of zelfs schijnbaar ernstige reden, het oor aan te raken van zijn patroon. Vreemde morbiede liefhebberij, die voor gevolg heeft dat de jonge man zijne betrekking verliest.

Alsdan begint voor hem eene stille maar vreeselijke tragedie. Hij woont met zijne oude moeder die hem met liefde en eindelooze toewijding verzorgt, en geen oogenblik haar geloof in haar zoon verliest. Tevergeefs zoekt hij dag na dag een nieuwen werkkring. Stilaan ontzinkt hem den moed; hij zoekt nog maar alleen uit plichtsbesef. Hij berust in zijn ongeluk, haast tevreden dat hij niet aan zichzelven, maar aan het noodlot zijn ongeluk kan toeschrijven. Alle veerkracht is in hem gebroken; hij gaat ten onder aan het ziekelijk individualisme dat in zijn hart en geest woekert. Hij ziet niet eens dat een meisje bereid is hem met liefde en zorg te omringen. Armzalig slachtoffer van zijn egoisme, vegeteert hij automatisch, een last voor zichzelven en anderen. En wij begrijpen wel, aan het slot van dit verhaal, dat hij nog steeds dieper zinken zal, tot den finalen ondergang.

Men zou bij de lezing van dezen beknopten inhoud kunnen meenen dat dit verhaal, althans wat de opvatting betreft, verwant is aan sommige Nederlandsche romans van een vijf en twintig jaar geleden en ook wei van den laatsten tijd, dat een stoer pessimisme en eene wreede moedeloosheid, zooniet eene literaire vooropgezetheid, dit werk ten grondslag liggen. Niets is echter minder waar. Met het realisme als literaire school heeft dit boek niets te maken. Voor den schrijver van La Confession de minuit is het onderwerp geen zaak van ondergeschikt belang. Integendeel, het is voor hem wel degelijk de hoofdzaak. Men gevoelt dat hij het tusschen vele anderen heeft uitgekozen en met toewijding en eindelooze liefde heeft uitgewerkt.

Dat G. Duhamel een schrijver is die met meewarigheid en liefde zich over de lijdende menschheid ontfermt was reeds gebleken uit zijn prachtig Vie des Martyrs. Ook hier heeft deze liefde hem weer geïnspireerd. Deze menschenliefde, die trouwens van eene veel edeler en zuiverder essentie is dan die van de meeste humanitaire schrijvers, ontaardt bij hem nooit, zooals bij velen dezer laatsten, in vage rhetoriek of onsympathiek gepreek. Hij blijft altijd binnen de grenzen der ware menschelijkheid. Men zou bezwaar kunnen hebben tegen het uitzonderlijke, het al te scherp pathologische van het geval, en betreuren dat het de geneesheer is geweest die dit onderwerp heeft gekozen. Daartegenover staat dat het geval tevens met de kennis en het geweten van een wetenschappelijk man behandeld is. Psychologisch is dit boek zeer sterk gebouwd. Ook de vorm - en hieruit blijkt on-

[p. 707]

middellijk hoezeer dit boek zich onderscheidt van sommige oogenschijnlijk verwante naturalistische werken - is zeer sterk en gaaf, en geheel in harmonie met den inhoud.

La Confession de Minuit bewijst nogmaals dat G. Duhamel - dien ik in zijn dichterswerk niet bijzonder waardeer - een der meest voortreffelijke prozateurs is van dezen tijd.

Jacques Boulenger,.... Mais l'Art est difficile. Librairie Plon, Paris 1921.

Het is een merkwaardig feit dat de beweging voor eene hernieuwing der Fransche critiek, die reeds verscheidene jaren voor den oorlog werd ingeleid, in den laatsten tijd nog heel wat belangrijker is geworden. Toen het destijds overwegende beginsel ‘l'Art pour l'Art’ meer en meer veld verloor, deed zich de noodzakelijkheid gevoelen eener critiek die zich niet meer in de eerste plaats, zooniet uitsluitend, door hare oogenblikkelijke impressies liet leiden. Er was behoefte aan eene critiek die werkelijk hare roeping zou vervullen: eene beredeneerde keuze te doen en vóór te lichten. Men vond het niet langer belangrijk te vernemen op welke wijze het gevoel van dien of dien criticus op een boek reageerde; het leek niet langer voldoende dat de bespreking van een boek slechts de aanleiding was tot persoonlijke, soms zeer literaire, en als dusdanig niet onaardige beschouwingen van eenige dilettanten. Men eischte van den criticus een oordeel.

Zoo ontstond eene gansche pleiade jonge critici die, onder invloed van Lemaître, Barrès, Maurras, Lasserre, Péguy e. a, elk in zijn eigen richting, de verbroken traditie weer trachtten voort te zetten. Tot de voornaamsten onder hen behoorden: P. Gilbert, E. Marsan, G. le Cardonnel, P. Lièvre, A. Thibaudet, R. Johannet, A. Thérive en anderen. Ook Jacques Boulenger behoort tot deze richting.

Zooals de hoogergenoemden heeft ook hij ingezien hoezeer de critici eener vorige generatie zich vergisten door hun gevoel als voornaamste gids te kiezen bij het beoordeelen van een kunstwerk. Deze criticus laat zich niet verblinden door uiterlijke bekoorlijkheid. Hij ziet verder, zoekt naar het innerlijk wezen, de kern van het werk. Hij weet dat het oude princiep nog steeds waar is: dat geene volmaakte schoonheid wordt bereikt zonder volstrekte harmonie van vorm en inhoud. Hij vreest dan ook niet de in een literair werk uitgedrukte gedachten en gevoelens aan een streng geestelijk onderzoek te onderwerpen. Zoo verkrijgen zijne beschouwingen dit karakter van breed humanisme, dat eene al te eenzijdig esthetische generatie als der kunst onwaardig beschouwde. Het artistieke - in den Zin dien men in de XIXe eeuw aan dit woord gaf - wordt door hem steeds aan het menschelijke getoetst.

J. Boulenger heeft een merkwaardig talent om de gedachte te ontdekken die de meest disparate boeken van een schrijver aan elkaar verbindt; hij bemerkt dadelijk het zwakke punt in een schijnbaar sterk geheel, en zijne vriendelijke ironie herleidt tot hunne ware verhouding de dwaaste droomen van sommige romantici. Men ziet hoe scherp zijn doorzicht is en hoe sterk zijn ontledingsvermogen, wanneer hij het pessimisme van een Mirbeau, het humanitarisme van een Werth, het

[p. 708]

idealisme van een Duhamel bestrijdt of in den schijnbaren chaos der talrijke romans van Abel Hermant het zuivere gevoel van het classicisme weet te ontdekken.

En van welken fijnen smaak getuigt hij niet! Met welke zachte ironie weet hij de grenzen te trekken tusschen voorbijgaande mode en schoonheid die van alle tijden is. En meen niet dat hij eenzijdig is en met een schoolmeesterachtig gebaar alle schoonheid afwijst die niet met zijn persoonlijk ideaal strookt. De schrijver van dit geestige boek is werkelijk wat een criticus steeds zou moeten trachten te zijn: een man met fijn gevoel en diepe kennis gepaard aan goeden smaak en gezonden zin. Voor allen die in de Fransche literatuur belangstellen is hij een der meest betrouwbare gidsen.

Jan van Nijlen.