Groot Nederland. Jaargang 19

[p. 464]

Buitenlandsche letterkunde

Duitsche letterkunde
Graf Hermann Keijzerling. Das Reisetagebuch eines Philosophen. Otto Reichel Verlag. Darmstadt. 1920.
Georg Lukacs. Die Theorie des Romans. Paul Cassirer. Berlin 1920.
Hermann Bahr. 1918. Verlagsanstalt Tyrolia Innsbruch.
Hermann Bahr. 1919. Tall und Co, Leipzig.

Het is uit alles waar te nemen, dat zich in het Duitsche geestesleven van tegenwoordig een belangrijk reinigend proces afspeelt. Op philosophisch en literair gebied verschenen de laatste jaren werken, belangrijker misschien dan in eenige andere Europeesche cultuur. Namen als Bloch, Spengler, Friedländer, Cassirer, Keyserling om slechts eenigen der meest op de voorgrond tredenden te noemen duiden dit proces aan. Gedichten o.a. van Werfel, Däubler, de laatste werken van Hesse zijn er onder meerdere de literaire vertegenwoordigers van. Zoo ergens, dan poogt men in het Duitschland van heden de uitspraak van Silesius: ‘Mensch werde wesentlich’ te betrachten. Want zóó in deze richting beweegt zich noodgedwongen dit proces. Wezenloos kwam men de laatste jaren voor de groote levensmachten te staan en weer ervoer de mensch als eenige dwingende noodzakelijkheid de oude orakelspreuk: ‘ken u zelf’. Een andere keuze bleef hem niet. Verder gaan op den ingeslagen weg was ondoenlijk.

Vooral nu, moest de mensch weten wie hij eigenlijk was, waarheen het Leven leidde. Want dat het ergens heen leidde, voelde hij intuitief. Hij had in te keeren tot zichzelf.

In tegenstelling van Nietsche's ‘Wille zur Macht’ zou men thans van een ‘Wille zur Wert’ kunnen spreken. De ‘Wertphilosophie’ zal in de komende tijd dan ook een groote opdracht te vervullen hebben. Het zou ten zeerste voorbarig zijn nu reeds de werken van het herlevende Duitsche geestesleven aan een grondige kritiek te onderwerpen. Wij staan hier weer, als reeds zoovele malen bij een begin en weten slechts vaag diè gedachten uit de verschijnende werken naar voren te halen die voor de komende tijd van waarde zullen blijken te zijn. Vermelding van eenige dezer werken kan voorloopig dan ook slechts hoofdzakelijk een werk van documentatie zijn. Het spreekt van zelf dat deze geestesrichting niet, zooals enkele oppervlakkige beschouwers der cultuurgeschiedenis meenen, zich alleen door de oorlog heeft geopenbaard. De oorlog heeft dit proces slechts rhaast en zoo door de noo d der tijden de aandacht op vele dezer werken ge-

[p. 465]

vestigd, die nu pas, na soms jaren onopgemerkt te zijn gebleven, druk gelezen worden en bestudeerd.

Vaihingers ‘Philosophie des Alsob’, nu als Bergson, zoozeer en vogue, werd reeds voor enkele tientallen jaren geschreven, Spenglers werk was gereed toen de oorlog uitbrak.

De latere cultuurhistoricus zal op deze kenterende tijd hebben terug te zien als op een periode van groote ontwikkeling, te midden waarvan de oorlog viel. En hij zal uitmaken, dat de oorlog enkel het tempo dezer ontwikkeling heeft versneld, doch er niet de directe oorzaak van was.

Een der belangrijkste wendingen der laatste jaren is ook de drang naar cosmopolitisme, die ook in Keyserlings ‘Reisetagebuch eines Philosophen’ aan het licht treedt. Een werk als dit kan al dadelijk belangrijk genoemd worden, hoewel ook hier, als bij Spengler's werk en dat van vele anderen, het ons treft, hoe men eigenlijk in Duitschland wil dat wij de groote begaafdheid en de enorme geleerdheid, die al deze werken bevatten tevens ook als hoogste wijsheid zal aanvaarden. Eerst Spengler's werk met zijn exuberant, doch in wezen dogmatisch intellect, beschikkend over een meeslepende stijl en een ontzaggelijk materiaal, nu Keyserling met zijn groot tweedeelig werk, ons een wijsgeerig verslag gevend van een wereldreis, ons toonende alle culturen en godsdiensten die hij ontmoette.

Doch heeft één tijd de diepe klove tusschen machtige geleerdheid en waarachtige wijsheid, het doodloopen van het een tegen de eenvoud van het ander aan het licht gebracht - zoo is het deze tijd.

En even, reeds voor we de lectuur dezer werk recht aangevangen zijn, denken we aan het boekske van Thomas van Kempen, de ‘Belijdenissen’ van Augustinus, het brevier van Marcus Aurelius.

Keyserling geeft in zijn werk in de vorm van een wijsgeerig dagboek verslag van een wereldreis door hem in 1911 begonnen. Hij behoort tot een zeer oude Baltische familie (en woont thans te Rayhull in Estland), die onder zijn leden belangrijke kunstenaars en geleerden telt. Goed vriend en bewonderaar van Houston Steward Chamberlain, heeft hij een soortgelijke opleiding doorloopen, studeerde hij eveneens biologie alsook geologie en chemie en volgde daarna te Londen en te Parijs colleges in de philosophie. In 1919 trouwde hij met de kleindochter van Bismarck, de dochter van Prins Herbert.

Dadelijk bij lezing treft ons zijn wel zeer buitengewoon intellect, en zijn groote cultureele kennis der verschillende volken. Reeds in het begin zegt hij hoe zijn werk gedreven werd door deze eene drang die zoozeer van dezen tijd is: die Sehnzucht nach Selbstverwirklichung.’ Zijn ‘höchstes Glück’ vindt Keyserling echter niet in de persoonlijkheid: ‘es’ ist die Tragödie der Tragödien der Metaphysikers, dasz er das Individuum in sich nie völlig überwinden kann’. Hij bekent dan zijn Proteusnatuur: ‘Ich fing an Persönlichkeit zu werden. Da erkannte ich, wie weise Pythagoras und Plato daran getan, dasz sie bis ins späte Mannesalter hinauf ihr Wanderleben fortsetzten, solang als irgend möglich musz der unvermeidliche Kristallisationsproces aufgehalten werden, solang es irgend geht musz Proteus proteisch bleiben, denn nur Proteusnaturen sind berufen zur Priestertum der Metaphysiek’.

Tot een werk van een waarlijk diep denker is deze arbeid echter niet gegroeid. Keyserling ontbreekt wat Weininger eens noemde: ‘ein socratisches Daimonien’.

[p. 466]

Enkel beleven, enkel geniaal invoelen gelijk deze auteur vermag, kan in dezen tijd niet meer als hoogste wijsheid gelden.

Reeds bij de aanvang van zijn reis, bij zijn verblijf in Ceylon treft ons het volkomen wegcijferen van eigen persoonlijkheid, constateeren we een metamorphose, die ons van tijd tot tijd beangstigt, doch die echter aan het boek een wonderlijke charme geeft. Onder de Buddhisten te Ceylon voelt hij zich Buddhist, onder de Hindoes Hindoe, in China een overtuigd discipel van Confucius. Soms ook treft ons een te groote virtuositeit, doch steeds weer blijft dit werk van dezen zeer bijzonderen intellectueel een groot genot.

Toch laat het werk ons aan het eind, waar Keyserling ons toch zoovele culturen heeft doorgevoerd onbevredigd en is het ons of de schrijver zelf in het té vele dat hij wilde geven is blijven steken.

Te scherp misschien doch zeker juist is onlangs naar aanleiding van dit werk geschreven dat het niet aanging alle bontheid van deze aarde zoo rustig naast elkaar te zetten als in een warenhuis.

Doch deze bontheid van welk een exuberante pracht is ze en welk een verfijnde cultuur blijkt Keyserling te bezitten.

‘It is not but the expression af a soul’ heeft Hermann Bahr in ‘the London Mercury’ van dit boek gezegd. We moeten dit werk dan ook niet in de eerste plaats als een wijsgeerig werk van groote waarde beschouwen. En zoo we het boek niet met deze maat meten, het niet zien als een wegbereider van een nieuw geestelijk Duitschland, zooals men het doet voorkomen, kan niemand de groote waarde van dit werk ontkennen.

Een geheel andere, persoonlijkheid, minder ostentatief en die dan ook minder van zich doet spreken, en zeker ook niet als Keyserling onder vorstelijke leiding een hoogeschool voor universeele wijsheid (die in wezen wel Keyserlingsch zal zijn) stichten zal is Georg Lukacs. Ernst Bloch pleitend voor hem in ‘die Weissen Blätter’ van eenige jaren terug, toen de Hongaarsche reactiepartij aan de Oostenrijksche regeerings Lukacs uitlevering verzocht, hem beschuldigend van moord (hoewel zich de onwaarheid van deze aantijging ten volle bewust) noemt hem een der grootste hedendaagsche philosophen, zooals er slechts één in een generatie voorkomt, en wij in drie generaties niet gekend hebben.

Uitermate zwaar en moeizaam - Lukacs is een leerling van Georg Simmel - is de studie van het werk van dezen nog slechts vier en dertig jarigen philosoof. Weinig heeft hij nog slecht gepubliceerd, doch duidelijk teekent zich reeds de baan waarin zijn gedachten zich verder zullen bewegen, duidelijk toont hij ons reeds zijn einddoel, waar we zullen ervaren hoe hij theorethisch het oude Duitschland van Kant en Hegel den weg naar een nieuwe tijd tegemoet voert. Eerst zijn ‘Sociologie des Dramas’ het onderwerp, dat hem zoo na ligt en waarover hij ons zoo menig diepzinnig essay schonk, het fijne ‘die Seele und die Formen’, thans dit werkje van nauwlijks honderdvijftig pagina's: ‘die Theorie des Romans’. Ik vermag hier geen uitvoerig résumé van den inhoud van dit zoo rijk werkje te geven, noch eenige kritiek hierop uit te oefenen.

Hoe streng en beheerscht, hoe gedegen van conceptie is dit werk. Na een uiteenzetting van de structuur der Grieksche cultuur en het Christendom, de tragedie en de groote heldenfiguren tracht hij een typologie van den roman te geven. In het tweede gedeelte van het werkje, waar hij eerst het abstract idealisme in

[p. 467]

Cervantes, Balzac, Pontoppidan toont, behandelt bij Jacobsen, Gontscharow en Flauberts ‘Education Sentimentale’ om dan in den ‘Wilhelm Meister’ een synthese te vinden.

Daarna, in het laatste hoofdstuk, dat verre perspectieven opent en ons reeds doet zien, dat hij tot een ethiek zal komen, streng misschien als van Spinoza, behandelt hij Tolstoj om vervolgens na tot Dostojewski genaderd te zijn, zijn werk te besluiten. Het spreekt van zelf dat er voor den schrijver een zeer stellige reden moest bestaan juist hier te eindigen. Incipit vita nuova. En waar hij slechts een enkel pagina wijdt aan dezen groote, volgens hem een herder naar het nieuwe Leven, weten wij reeds hoe Dostojewski hem nader tot zijn doel zal brengen, hoe hij misschien het boek over Dostojewski zal schrijven waarop Europa meent te wachten. Bedriegen deze voorteekenen niet, dan zal Lukacs theorethisch dezelfde weg gaan, die Dostojewski aflegde, zal hij de philosophie der Karamasoffs den menschen nader brengen.

Belangrijk, ook voor de Dostojewskyappreciatie in ons land, die een in wezen dogmatisch en eenigszins calvinistisch karakter gaat vertoonen, leek het me hier deze passage in zijn geheel te citeeren: ‘Der Roman ist die Form der Epoche der Vollendeten Sündhaftigkeit, nach Fichtes Worten, und musz die herrschende ‘Form bleiben, solange die Welt unter der Herrschaft dieser Gestirne steht. Bei ‘Tolstoi waren Ahnungen eines Durchbruchs in eine neue Weltsprache sichtbar: ‘sie sind aber polemisch, sehnsuchtsvoll und abstract geblieben.

‘Erst in den Werken Dostojewskys wird diese neue Welt, fern von jedem ‘Kampf gegen das Bestehende, als einfach geschaute Wirklichkeit abgezeichnet. ‘Darum steht er und steht seine Form auszerhalb von diesen Betrachtungen: ‘Dostojewsky hat keine Romane geschrieben, und die Gestaltende Gesinnung, ‘die in seinen Werken sich bar wird, hat weder bejahend noch verneinend etwas ‘mit der europaischen Romantik des neunzehnten Jahrhunderts und mit den ‘mannigfaltigen, ebenfalls romantischen Reaktionen gegen sie zu tun. Er gehört ‘der neuen Welt an. Ob er bereits der Homer oder der Dante dieser Welt ist ‘oder blosz die Gesange liefert, die spätere Dichter, zusammen mit anderen ‘Vorlaufern, zur groszen Einheit verslechten werden, ob er nur ein Anfang, oder ‘schon eine Erfüllung ist: das kann nur die Formanalyse seiner Werken aufzeigen. ‘Und es kann erst dann Aufgabe einer geschichtsphilosophischen Zeiten ‘deuterei sein, auszusprechen, ob wir wirklich in Begriffe sind, den stand der ‘vollendeten Sündhaftigkeit zu verlassen, oder ob erst blosze Hoffnungen die ‘Ankunft des Neuen verkündigen; Anreichen eines Kommenden, das noch so ‘schwach ist, dasz er von der unfruchtbaren Macht der blosz Seienden wann ‘immer spielend erdrückt werden kann.

Men heeft beweerd dat Bahr oud begon te worden. Deze beide boeken zijn er echter om van zijn eeuwige jeugd te getuigen. Weer als in zijn vorige dagboek en essayistische werken bewonderen we Bahr's aanhoudend enthusiasme en de altijd nog even groote belangstelling van dezen auteur, die nu, na een cultuurontwikkeling van bijna veertig jaar van zoo nabij te hebben meegemaakt, nog steeds openstaat voor elke nieuwe gedachte. Steeds weer ontdekt hij waardevolle philo-

[p. 468]

sophen en kunstenaars en het is hem een vreugde ze in te leiden, hun wijsheid te erkennen.

Hoe beminlijk is Bahr in dit werk, naif en geraffineerd tevens, zonder ook maar een moment te verstarren of tot eenige dogmatiek te vervallen.

Ook in dit werk leeft weer de Weensche atmosfeer die we in Schnitzler, Salten en zoovele anderen bewonderend mochten erkennen, die ook zoo goddelijkvluchtig leeft in den levenskunstenaar Altenberg.

Even soms heeft Bahr gelijkenis met hem, is ook zijn wijsheid luchtig en ijl als een gedicht van Li Tai Po of een uitspraak van Lao Tsz. Hoe echt voelen we in dit werk dat het om het Leven gaat. Leven in zijn meest subtiele uitingen. Overal heen grijpt zijn aandacht: de politieke toestand in Oostenrijk, Masaryk en de Tsecho-Slowakijsche republiek, de Clartébeweging en Einsteins relativiteitstheorie, over alles schrijft hij met éénzelfde charme.

En zoo een arbeid als b.v. van Georg Brandes van dieper en breeder cultuurhistorisch belang moge zijn, zoo zullen toch ook deze boeken voor de toekomst werken van rijke documentatie blijven.

Nico Rost.