Groot Nederland. Jaargang 19

[p. 102]

Het groote hervormingsjaar 1520.

De behoefte aan dramatiek ligt in de menschelijke natuur. Wij willen onze helden het zwaard in de weegschaal zien werpen. We erkennen geen held zonder dat. Niets is voor ‘het voelend deel der natie’ zoo hinderlijk in onze industrieele samenleving, als het gemis aan gelegenheid tot het verrichten, of liever zien verrichten van daden, van wier juiste en moeielijke uitvoering groote dingen afhangen. In een wereld, welks oorlogen daar zelfs geen gelegenheid meer toe bieden, is ook het heele begrip ‘held’ te loor gegaan. Men gebruikt het woord thans, als een buiten gebruik geraakt en onbeheerd vat, voor een geheel vreemden, onwaardigen inhoud, bijvoorbeeld voor zeelieden of soldaten, die er zeer tegen hun zin niet in geslaagd zijn aan het doodelijk gevaar te ontkomen.

Maar in de onwezenlijke wereld der officieele plechtigheden en journalistiek, waar de algemeene belangstelling slechts daarin bestaat dat ieder zich voor een zaak interesseert, omdat hij denkt dat de anderen dat doen, klemt men zich vast aan het groote feit en de gewichtige gebeurtenis. En als die zich niet laten vinden, dan geeft men voor, dat alle meditatieve herinnering aan een figuur of beweging zich samentrekt op een gedenkdag, waartoe men zonderling genoeg bij voorkeur die oogenblikken kiest, die zeker onbelangrijk geweest zijn, zooals iemands geboorte of dood. Men herdenkt niet den datum van het verschijnen van Schopenhauer's hoofdwerk, doch zijn eerste gejank of zijn laatste gerochel. Misschien omdat iedereen van die twee biografische bijzonderheden zeker is, ook zonder iets van den jubilaris af te weten.

Ten volle kan deze ervaring betrokken worden op Luther's kerkhervorming. Zeer weinigen weten iets anders van Luther af, dan dat hij tegen de autoriteit de Roomsche kerk is opgetreden, en ze zien de belichaming van die actie in een handeling, waarbij Luther beslist niet bedoeld heeft, zich tegen dat gezag te verzetten. Want wel is de geest der vijfennegentig stellingen die van een man, die in zijn binnenste onbewust aan de Kerk is ontgroeid, maar de daarin uitgesproken beweringen tasten geen enkel dogma aan, en gispen slechts op bedekte,

[p. 103]

eerbiedige wijze den paus, die daardoor juist gehandhaafd blijft als de opperste vertegenwoordiger der goede waarheid. Luther is aanvankelijk lang niet ingenomen geweest met zijn enorm succes, en heeft verzekerd, dat hij niets beweerd had, doch slechts wenschte te debatteeren.

Veel gewichtiger in waarheid zijn de drie geschriften, die hij publiceerde in 1520, het jaar, dat met de verbranding van den pauselijken banbul sloot. Daarin legde hij de beginselen vast, waarop zijn revolutie steunde. Dat hij haar voor een hervorming gehouden heeft, een der vele, die sinds de tiende eeuw zijn beproefd, de vervulling der verwachting die de reformatorische actie der geestelijkheid zelve sinds het concilie van Konstanz (1414-1418) in de gansche Christenheid gewekt had, die vergissing werd veroorzaakt door die zelfde sterke gemoedsaard, die hem tot revolutionair maakte. Volslagen vervuld van de overweldigende godsdienstige waarheid, die hij gevonden had - namelijk dat alle goeds, dat in den mensch leeft, hoe zwak ook, reeds het bewijs van Gods genadig toegestoken hand is - was het hem onmogelijk, in de verworpen kerkelijke werkelijkheid het aanzijn eener andere onvergankelijke waarheid te onder kennen. De mensch vermag niets zonder genade, dat had hij ondervonden; hoe kon hij tegelijk inzien, dat de mensch niet op de genade mag blijven zitten wachten? Op godsdienstig gebied, gelijk overal, waar ons denken het wezenlijke poogt te benaderen, staan twee elkander uitsluitende inzichten gelijkwaardig tegenover elkaar; sommigen van ons zijn daar nu aan gewend, maar de zestiende eeuw was er nog niet aan toe. Haar voorgangsters, de veertiende en vijftiende, hadden strijdige waarheden erkend - de zoogenaamde Moderne Theologie van Occam en Biel -, maar dan was de eene, de Kerkelijke, de juiste, de andere de menschelijke, de valsche geweest. In oppositie tegen die ijverig bestudeerde scholastieken gegroeid, moest Luther, de forsche, wel met een zwaren slag op de tafel poneeren, dat al dat terugwijken duivelswerk was.

Duivelswerk moest het heele pauselijk-clericale instituut zijn. Hij behandelt die kwestie in zijn eerste groote hervormingsgeschrift: ‘De Babylonica captivitate ecclesiae’ (Over de Babylonische gevangenschap der kerk). De priester is niet in het bezit van een bijzonder zalig makend vermogen, daar alle Christenen priester zijn, en de sacramenten kunnen om dezelfde reden geen waarde hebben, die de communicant er niet zelf aan geeft. In lijnrechte tegenspraak met deze aposto-

[p. 104]

lische zekerheid is de Roomsche praktijk, en dus is die Antichristelijk. Luther had aardige vorderingen in de geschiedenis gemaakt; dat het primaat der pausen eerst vierhonderd jaar oud was, had hij ontdekt; maar het volle begrip der historische ontwikkeling, het groeien en aanpassen der ideeën, rustte nog achter zijn horizont. Rondom hem overal stonden de elementen eener positieve wereldbeschouwing, want de wereld wist heel positief wat ze noodig had. En zelfs hoe dat te bereiken. - Helaas, nooit vergist de mensch zich meer, dan wanneer hij zeker van zijn zaak is.

‘An den Christlichen Adel deutscher Nation,’ heet zijn tweede geschrift. Het logisch gevolg van zijn eerste. Wanneer de leek den priester moet vervangen, dan wordt het tijd dat de natuurlijke leiders der leeken, de vorsten en edelen, de hervorming der kerk ter hand nemen. Aan een nieuwe algemeene kerk kon hij niet denken. Alle wenschen en verwachtingen der eeuw, waarin hij geboren werd (1483) gingen uit naar een nationaal concilie. Dat wilde hij bijeenroepen, doch nu niet een van bisschoppen, maar van leeken. Het moest de uitlegging der Schrift vrij verklaren van Rome, en al wat met de Bijbel streed uit den eeredienst verwijderen. De moderne mensch vraagt hier: moet dan een nieuw gezag worden ingesteld, ditmaal van het concilie? Luther was naief en het strekt hem tot eer. Hij hield zich overtuigd, dat de eenvoudige mededeeling der apostolische leer voldoende was, om haar overal ingang te doen vinden. Deze dwaling is hem wel duidelijk gemaakt.

Draagt dit tweede geschrift, met zijn grieven tegen vasten en feestdagen, tegen overmatig brassen en groote handelmaatschappijen, duidelijk den stempel van den kleinburgerlijken middenstand, die wind in zijn zeilen blies, het derde toont den oprechten idealist: ‘Von der Freiheit eines Christenmenschen.’ Hier verkondigt hij die tijdelooze waarheid, die onze onaflegbare menschelijkheid hoont: de oprechte Christen is heer aller dingen, omdat alle dingen hem onverschillig zijn. Het is zoo. Indien wij allen leven, zooals we niet leven kunnen, dan zijn we gelukkig en volbrengen onze algeheele plicht. Ons toch al op zware lasten zittend idealisme wordt aangemoedigd door het inzicht dat we in geen geval meer dan stumpers kunnen zijn. Want dat deze of gene, op onze kosten - zonder scherpe tegenstelling tot de wereld houdt geen heilige zijn energie op spanning - vrij wel, en dan nog niet volkomen, slaagt, maakt toch werkelijk niets uit. Zou Luther het probleem onder de oogen hebben gezien? In zijn

[p. 105]

tijd, en ook nu nog, heeft men altijd de uitverkiezing, en Gods vrijmachtige willekeur als uitvluchten, maar Luther was geen man voor uitvluchten; hij zag de waarheid, zoover hij haar onderscheidde, altijd recht in de oogen. Waarschijnlijk heeft hij zoo gedacht: de onmogelijkheid, Gods wil te volbrengen, openbaart ons onze afhankelijkheid en nietigheid tegenover het Opperwezen. Maar waarom dan die publicatie, op een tijdstip, dat allerongeschiktst was voor ontmoedigende meditatie?

Misschien geeft het geschrift zelf antwoord. In Luther's oogen is de verdieping in de genade Gods zoo uitsluitend prealabel, dat plicht en moraal, in een woord de praktijk, geen ernstige beteekenis meer hebben. Alleen omdat wij God zelf nu eenmaal geen diensten kunnen bewijzen, moeten wij hem in zijn schepselen eeren, en dus ook steeds handelen zooals hun belang medebrengt. Het is eigenlijk de opheffing der moraal, die nu geen zielsdaad meer is, doch een simpele zaak van praktisch nut, zooals het meegaan naar een café-chantant niets verdienstelijk heeft, maar toch soms gedaan moet worden om iemand anders een pleizier te doen.

Op zijn verheven paden heeft Luther zeker een deel van zijn helderheid ingeboet. Wij zijn nu eenmaal in niets zoo virtuoos als in het vergeten.

Dr. F.H. Fischer.