Groot Nederland. Jaargang 18

[p. 737]

Buitenlandsche literatuur.

André Gide, La Symphonie pastorale. Editions de la Nouvelle Revue française. Paris 1920.

André Gide neemt in de Fransche literatuur eene zeer bijzondere plaats in met een drietal merkwaardige verhalen, L'Immoraliste, La Porte étroite, Isabelle, die naast de groote literaire hoedanigheden waarvan zij getuigen, ook blijk geven - voornamelijk de twee eersten - van de voorliefde van dezen schrijver voor moreele en religieuze problemen. Wat niet zeggen wil dat hij er erg veel van houdt te moraliseeren. Het problema zelf laat hem vrij onverschillig; wat hem vooral interesseert is de wijze waarop de menschelijke ziel op zekere vragen, die zich aan haar opdringen, reageert. Hij zelf houdt er zich geheel buiten en de conclusie laat hij aan den lezer over. Zulke objectiviteit, wil zij gansch zuiver blijven, eischt natuurlijk een diep psychologisch inzicht. Daaraan ontbreekt het A. Gide allerminst en van uit dit oogpunt mag men zeggen dat hoogergenoemde verhalen meesterlijk zijn.

Daarvan levert La Symphonie pastorale een nieuw bewijs, dat door den eenvoud van het behandelde onderwerp des te treffender is. Minder ongewone geschiedenis kan men zich haast niet voorstellen. Een predikant erbarmt zich over een meisje dat door eene arme vrouw werd achtergelaten. Eene opvoeding heeft het kind nooit gehad; de arme vrouw was stom; het kind zelf is blind en in een staat van verdierlijking. De predikant neemt het meisje op in zijn gezin, dat uit een vrouw en vijf kinderen bestaat. Hij noemt haar Gertrude. Hij vormt het plan in dat arme wezen een ziel te wekken. Dit kost hem buitengewone inspanning en moeite, maar zijn diep geloof en zijne naastenliefde houden het hem als een plicht voor dat verdoolde schaap te redden. Zijne pogingen blijven niet vruchteloos: in het meisje ontwaakt een ziel en een gevoel van bijzonder rijke schakeering. Nadat het wonder is gebeurd, bemerkt de goede predikant dat het arme schepsel dat hij heeft gered een meisje is van groote schoonheid. Hij is zich echter nog niet bewust dat hij op haar verliefd is. Dit wordt hem eerst duidelijk nadat zijn zoon Jacques hem zijne liefde voor Gertrude heeft bekend. Maar ook in Gertrude is een nieuw gevoelen ontwaakt: de dankbaarheid voor den man die haar al de schatten des levens leerde waardeeren is stilaan gegroeid tot vereering en liefde. Althans in hare verbeelding. Want als een oogarts haar van hare blindheid geneest, begrijpt zij dat de predikant niet beantwoordt aan de voorstelling die zij zich van den beminde heeft gemaakt. Dit beeld gelijkt veeleer op des predikanten jongen zoon Jacques. Die vergissing brengt haar tot wanhoop; zij poogt zich te verdrinken. Het is tevergeefs dat de predikant haar zijn zoon wil geven; deze heeft zich tot het katholiek geloof bekeerd en zal priester worden. Ook Gertrude werd door hem bekeerd. En als zij is gestorven en Jacques is vertrokken, blijft de

[p. 738]

goede predikant alleen met zijne wanhoop achter. Hij die zoo naïef zijn plicht meende te volbrengen en zich overtuigd hield helderziende te zijn is, in waarheid, in deze geschiedenis, de eenige blinde geweest.

Men ziet het: de personen in dit verhaal zijn doodgewone menschen, hunne gevoelens en hartstochten zijn die van elk menschelijk hart. Maar de klassieke kunst heeft er nooit andere gekend. Op meesterlijke wijze heeft Gide dit eenvoudige, delicate onderwerp behandeld. De sterkte en de soberheid van de compositie zijn merkwaardig; maar wat bovenal de verwantschap van dit verhaal met de kunst der klassieke bewijst is de toon waarin het is geschreven. De ontroering slaat nooit over tot luidruchtigheid, de ingetogenheid van den hartstocht, de beheersching van het gevoel geven aan de meest eenvoudige volzinnen eene aandoenlijkheid, die veel verder gaat dan de woorden, en in het hart van den lezer iets nalaat als een zacht en muzikaal geruisch.

André Gide verstaat de kunst om veel te suggereeren wat de woorden niet bij machte zijn uit te drukken. Op welke delicate wijze is de ontwaking beschreven der liefde in het hart van den naïeven predikant! Men bedenke slechts dat de predikant zelf aan het woord is - La Symphonie pastorale is zijn dagboek - en dat hij zich niet eens die liefde bewust is. Hij moet dus zichzelven aan den lezer verraden door allerlei kleinigheden, waarvan zijn eenvoudige geest de psychologische waarde niet vermoedt. Het is eene moeilijkheid die de schrijver schitterend heeft overwonnen. En hoe tragisch in haar eenvoud en naieve schijnheiligheid is b.v. de scene waarin de predikant zijn zoon tracht te overtuigen dat hij Gertrude niet beminnen moet en hem den vaderlijken raad geeft het ouderlijk huis te verlaten, ten einde de gemoedsrust van het meisje niet te verstoren.

In dit verhaal schuilt eene ironie van eene hoogere geestelijke orde. Die zachtzinnige ironie, die de ironie des levens is, spruit voort uit de blindheid van den schrijver van het dagboek, die niet in staat is zijne ware gevoelens onder vrome woorden en heilige teksten te verbergen. De wijze waarop A. Gide zijn dagboekschrijver dwingt zichzelven te verraden is meesterlijk. Het is objectiviteit in den meest eenvoudigen en volmaakten vorm.

In de tegenwoordige Fransche literatuur is dit verhaal van A. Gide zeker een der boeken, waaruit op de meest harmonieuze wijze een menschelijk hart tot ons spreekt. En in het oeuvre van dezen schrijver houd ik La Symphonie pastorale voor het meest volmaakte boek dat hij heeft geschreven.

Paul Claudel, Le Père humilié. Paris, Editions de la Nouvelle Revue française, 1920.

Le Père humilié is het derde van eene serie drama's, die begint met L'Otage en waarvan Le Pain dur het tweede is. In L'Otage is de edele Sygne de Coufontaine uit opoffering gehuwd met den afschuwelijken Toussaint Turelure, den moordenaar harer ouders. Deze eischt dat de vroegere verloofde zijner vrouw, haar neef Georges de Coufontaine, afstand doe van zijn naam en zijn blazoen ten bate van zijn zoon Luis Turelure. In Le Pain dur zien wij hoe deze Luis, opge-

[p. 739]

hitst door Sichel, die later zijne vrouw wordt, zijn vader doodt. Thans voert ons Claudel in Le Père humulié weer eene generatie verder.

Luis en Sichel hebben een dochter: Pensée de Coufontaine, de heldin van dit drama. Zij is blind en in haar leeft iets van de edelmoedige groothartigheid van Sygne de Coufontaine. Het drama speelt in 1869, 1870 en 1871 te Rome, waar Luis Turelure-Coufontaine bij het pauselijk hof afgezant is van Napoleon III. Op een nachtelijk feest in den tuin eener villa ontmoet Pensée de twee neven van den Paus: Orian en Orso de Homodarmes. Deze twee broeders beminnen elkander zeer. Zij beminnen ook beide de blinde Pensée de Coufontaine. Orso is eene eenvoudige, rechtschapen natuur, een sterk hoofd, een strijder; Orian daarentegen is eene meer in zich zelf gekeerde mystieke droomer. Zij zijn beide in dienst van den Paus, maar daar waar Orian strijdt voor een ideaal, bemint Orso wellicht den strijd om den strijd zelf. Op verzoek van Orian zal Orso huwen met Pensée. Ook de Paus bij wien de twee broeders op eenigszins vreemde wijze om raad komen, vindt deze oplossing de beste. Orso zal voor de blinde een steun zijn, want zegt Orian: ‘De moi ce n'est la lumière qu'elle demande, c'est sa nuit qu'elle voudrait me partager.’

Na maanden zien Orian en Pensée elkander weer en het is Orso die dit wederzien in de hand werkt. In de liefde-scene die volgt en die wellicht eene der mooiste is die ooit werden geschreven, en waarin de fierheid en de hartstocht even luid spreken op een toon van haast bovenmenschelijke verloochening, erkennen die twee zielen elkaar, de blinde die door de liefdeziende wordt, de helderziende die door de liefde met blindheid wordt geslagen. Ten slotte verbreekt Pensée hare verloving met Orso, die gelukkig is dat z'n broeder zijn geluk wil aanvaarden.

Het laatste bedrijf speelt eenige maanden later. Beide broeders zijn in den oorlog. In een paleis te Rome wachten Pensée en hare moeder op nieuws. In de kamer staat eene groote mand met bloemen die heden is toegekomen. Plots slaakt Pensée den kreet: ‘ik voel het kind leven in mijn boezem.’ Het is het kind van Orian. Zij heeft echter niets meer van den geliefde vernomen; ook niet van Orso. Deze treedt onverwacht binnen en wil Pensée doen gelooven dat Orian voor haar staat. Wanneer Pensée echter, de stem van Orian niet herkennend, de waarheid vermoedt, bekent Orso haar dat Orian is gesneuveld. Hij heeft het hoofd van zijn broeder medegebracht, verborgen in de mand met bloemen die hij heden zond, en komt om den uitersten wil van Orian te doen kennen: dat Pensée met Orso huwe, om wille van het kind. Als zij weigert, antwoordt Orso kalm: ‘Madame je vous répète que ce n'est pas ce que vous voulez qui est important.’ Ten slotte, als Orso verklaart dat de vrouw, die zich eenmaal aan zijn broeder gaf, nooit iets anders voor hem zal zijn dan eene zuster, neemt zij zich voor, eerlijk en gedwee, den laatsten wil van den doode te volbrengen.

Dit drama vertoont weer diezelfde opvolging van licht en duisternis, die hoogere en bij momenten sublieme vlucht der gedachten en gevoelens, die sombere strijd der hartstochten, en ook die afwijkingen, die bizarre, onbegrijpelijke bijzonderheden, die wij uit Claudel's vroegere werken kennen. Zoo zal men b.v. in de hedendaagsche Fransche tooneelliteratuur vergeefs eene scene zoeken, zoo diep menschelijk als het gesprek tusschen Orian en Pensée in het derde bedrijf,

[p. 740]

zoo sober tragisch als de slotscene waarin Orso aan Pensée den dood van zijn broeder meedeelt. Maar ook zal men er slechts zelden aantreffen, die zulk een pijnlijken indruk laten als de voorlaatste, waar Orso het noodig vindt het hoofd van zijn gesneuvelden broeder ter tafel te brengen in een mand met bloemen.

Is dit nu een symbolistisch drama en moet men, zooals sommige critici, in de blinde Pensée een symbool zien der moderne gedachte, die, onder invloed der jacobijnsche macht, van den rechten weg is afgedwaald en niet buiten de leiding en den steun kan van het geloof dat de mystieke Orian vertegenwoordigt? Het is mogelijk dat dit de bedoeling van Claudel is geweest, maar ik durf het niet verzekeren. Het is trouwens mogelijk dat Claudel nog een vervolg geeft op dit familiedrama en aan den strijd tusschen goed en kwaad, die in deze drama's wordt gestreden, eene onverwachte oplossing geeft. Dan zal het misschien mogelijk zijn te zeggen of de symboliek werkelijk den grondslag vormt dezer merkwaardige schepping, die, niettegenstaande alle tekortkomingen en alle duisterheid, door de diepe menschelijkheid van sommige tooneelen, tot de schoonste behoort der tegenwoordige literatuur.

Paul Valéry, Le Cimetière marin. Paris, Emile Paul frères 1920.

Wellicht zal eenmaal dit gedicht van vier en twintig strofen eene merkwaardige plaats innemen in de geschiedenis der Fransche poëzie, meer om zijne literair-historische beteekenis, dan om zijne poëtische waarde, hoe groot deze ook zij. Het is zeker eene der meest representatieve uitingen van eene opvatting der poëzie, die, haar oorsprong nemend in het Romantisme, doorheen de vuurproef van het Symbolisme, haar hoogtepunt bereikte in het werk van Mallarmé en thans stilaanuitsterft in de bizarre afwijkingen van enkele verdoolden. Wat deze poëzie geeft is niet eene volledige creatie van den geest en het hart van den dichter; zij suggereert de koortsige gevoelens die aan eene harmonieuze schepping voorafgaan, zij beoogt de sensueele weergave der tegenstrijdige gewaarwordingen die de inspiratie vormen. Het is strijd en storm, licht en duisternis; het is nooit kalmte en helderheid. Dit alleen is voldoende om hare romantische afkomst te bewijzen. Deze opvatting, waartegen de zuivere kunst van Moréas en zijne volgelingen reageerde, is niet meer degene van de meeste en de beste jongere dichters. Bij de dichters die haar huldigen vindt men er echter met zulk merkwaardig talent, dat hun werk in de geschiedenis der Fransche poëzie ten allen tijde met eere zal worden vermeld.

Onder dezen is Paul Valéry ongetwijfeld de grootste. Volgeling van Mallarmé, heeft hij, evenals deze, eenige der meest hinderlijke fouten en tekortkomingen van het Symbolisme weten te vermijden, namelijk die vlottende vaagheid van den vorm, die morbiede verlustiging in onoplosbare droomen. Evenals zijn meester is hij van huis uit een echt en groot dichter en bezit hij een meesterschap over den vorm, dat soms de grenzen der mogelijkheden schijnt te overschrijden. In een groot aantal strofen van Le Cimetière marin bereikt Valéry de vloeibare muzikaliteit van den dichter van L'Après-midi d'un Faune.

[p. 741]

Le Cimetière marin behandelt een onderwerp dat ten allen tijde de grootste dichters heeft geinspireerd: het raadsel van den strijd tusschen leven en dood. De begraafplaats aan de zee, die in het hart des dichters deze mijmering wekt, toont hem de eeuwige harmonie van allen bestaan, de eenheid van dood en leven:

Sais-tu fausse captive des feuillages,
Golfe mangeur de ces maigres grillages,
Sur mes yeux clos, secrets éblouissants,
Quel corps me traîne à sa fin paresseuse,
Quel front m'attire à cette terre osseuse?
Une étincelle y pense à mes absents.

Comme le fruit se fond en jouissance,
Comme en délice il change son absence,
Dans une bouche ou sa forme se meurt,
Je hume ici ma future fumée,
Et le ciel chante à l'âme consumée
Le changement des rives en rumeur.

Uit zulke strofen blijkt het bewonderenswaardige meesterschap van dezen dichter over den vorm. Maar in het geheele gedicht mist men die eenheid, die harmonie die voortspruit uit den band die iedere gedachte en ieder gevoel verbindt. De harmonie is slechts fragmentarisch bereikt: in enkele regels of in enkele strofen. Daardoor behoort dit gedicht wel degelijk tot het Symbolisme. Als dusdanig is het wellicht een der merkwaardigste die werden geschreven; en in elk geval is zijne literaire beteekenis buitengewoon.

Jan van Nijlen.