Groot Nederland. Jaargang 18

[p. 597]

Literatuur

J.W. Schotman, ‘Ons brandend leven’, Amsterdam, P.N. van Kampen en Zoon, z.j.

‘Een zeshoek van esthetiese overpeinzing’ luidt de ondertitel, waarvan de onklaarheid eenigszins karakteristiek genoemd kan worden voor het boekje in zijn geheel. Wat is ‘esthetiese overpeinzing?’ Wel, de inhoud zal het ons duidelijk maken; of er overpeinzing op het gebied der aesthetica mee wordt bedoeld, of dat des auteurs manier van peinzen door hem zelf ‘aesthetisch’ wordt geacht. Het laatste blijkt het geval te zijn!

Het boekje geeft een materialistische levensbeschouwing, voorgedragen met jeugdige parmantigheid; die evenwel te aanmatigende accenten heeft om beminnelijk aan te doen. Vooral is ze onbeminnelijk, waar ze een zekeren domineestoon aanneemt - een verlichte-domineestoon dan natuurlijk! -; met 'n ‘poëtischen’ bijklank, die de armoede der banaliteiten welke hier worden voorgedragen, moet verbergen. Een dergelijke combinatie van ‘poëzie’ en proza heb ik eens in een boekje over sexueele hygiëne aangetroffen; van 'n zekeren dokter Rutgers - ook de heer Schotman is medicus -; meer dan vijftien jaar geleden was dat, maar de weeë indruk ervan is me nog steeds bijgebleven. - Voelt ge u materialist, uitstekend; maar coquetteer dan niet met de schoonheid, - op een manier die toont dat ge ‘de schoonheid’ niet kent. Als gij, filozofeerend materialist, van schoonheid spreekt, laat het dan zijn om ze ons te laten zien als een door materieele omstandigheden optredend lustgevoel; zeg ons dat zoo precies en doordringend mogelijk, klaar en mannelijk, met wanhoop - maar geen ‘opzettelijke’ wanhoop - of berusting, of zelfs met cynisme; maar in elk geval zeg zuiver en raak wat ge te zeggen hebt, zonder ‘estheties’ opsiersel; dan..... zal de schoonheid den lezer, geestverwant of tegenstander, ongenood aanwezig blijken; want ze is in alle zuiverheid. Maar hier, waar ze erbij gezet is als een goedkoop strijkje om een nuchtere notulenlezing van de vergadering der menschheid af te wisselen, doet ze me buitengewoon mizerabel aan.

De denkbeelden van dit boek zelve te gaan bespreken, schijnt mij niet huius loci. Ze zijn trouwens al tallooze malen besproken, zooals ze tallooze malen uitgesproken zijn; hier wordt ons niets anders gegeven dan een, in geen enkel opzicht nieuwe, wel soms zeer verwarde, omschrijving van het begrip materialisme. Waartusschen dan, zonder veel verband met de rest van 't betoog, aanmaningen opduiken tot menschenliefde. Uitstekend; laten we de menschen liefhebben, op grond van welke levensbeschouwing dan ook; of.... ‘zoo-maar’ - Dat laatste zal nog wel de beste manier wezen. Maar àllen die voelen voor de menschenliefde, zullen in de ‘propagandisten’ ervan een zuiverder stemklank wenschen. Zola bijvoorbeeld had dien; - om bij ds materialisten te blijven.

J.L. Walch

[p. 598]

Karel Wasch, Judith van Estens Donkere Jaren, Nijgh & van Ditmar Rotterdam 1920.

Ofschoon gaarne erkennend, dat men de waarde en de belangrijkheid van een roman overal in vinden kan, ben ik, voor mij, geneigd deze te zoeken in de bijzonderheid der gedachte, die zich uit gegeven fictieve werkelijkheid samenvatten laat of, juist andersom, in de dwingende macht der fictie, die een gegeven gedachte verwerkelijkt. Wat met andere en kortere woorden zeggen wil, dat wij meeleven of meedenken moeten met den schrijver, zal zijn geschrift ons boeien.

Deze formule nu toepassend op den nieuwsten roman van Karel Wasch, blijkt het, dat de leidende gedachte van zijn verhaal zeer zeker geen ongemeene is. Bijna alle romans, die de moeite waard zijn, behandelen thans de vraag van passioneele liefde of geestelijke, of wel die andere puzzle van de mannelijke psyche, die enkel zinneroes, verheven of onverheven, begeert, terwijl de vrouwelijke noodzakelijkerwijze haar hart mèt haar zinnen moet wegschenken, om gelukkig te zijn. Eilkema de Roo, Julia Frank, Jo de Wit hebben telkens in andere opstelling, getracht deze geestelijke feiten te verwerkelijken..... om van al de vroegere auteurs, die hetzelfde deden maar niet te spreken.

Niet van de gedachte zelve, maar haar verwerkelijking in 't verhaal van een bepaald geval, moet men dus het belangrijke verwachten. En die verwerkelijking kan nu weer op twee wijzen geschieden: op de realistische en de psychologische manier. Dat Karel Wasch geen realist is, wisten wij al. Van de stoffelijke werkelijkheid interesseert hem wel voornamelijk de geestelijke samenstelling, de verdiepte en verfijnde onderscheiding der geestelijke stroomingen onder het uiterlijk gebeuren, en het moet erkend worden, dat hij in zijn jongste boek die verdieping en verfijning geeft in een maat, die onze geheele belangstelling vasthoudt. Het is een strak, sober gedaan verhaal, een verhaal in egalen toon, van de meer dan gewoon hartstochtelijke vrouw, Judith van Esten, die echter niet liefhebben kan zonder haar gansche zelf te geven en lijdt, indien het blijkt, dat de geliefde man zooveel niet begeert of aan kan. Met zorgvuldigheid en toewijding, heeft Wasch haar gevormd en het is zijn schuld eigenlijk niet, als zij toch wat te zeer bewust aandoet en haar passie vooral in het leed der versmading, niet zoozeer in de liefde zelf, ons aannemelijk wordt.

Tegenover haar staat de schrijversfiguur, aan wiens beelding de auteur zeker niet minder moeite heeft besteed, de toch niet geheel waarschijnlijke ‘hyperbewuste’, die geen kracht bezit tot spontane overgave en nog minder tot geloof in eigen gevoel.

Voorzichtig en vernuftig het oogenblikkelijk genot opvoeren in kracht en verfijning is al wat hij vermag, en een gave, durende liefde, met al derzelver eischen en onafwendbare gevolgen, is eigenlijk hetgeen hij doodelijk vreest en heftig afweert. Er is een latente comische kracht in deze figuur, die de schrijver blijkbaar nog niet geschikt vond ons te toonen. Als pendant van dezen noodzakelijk egoistische al te zeer vergeestelijkte, is dan gesteld de gemeenschapsman, de socialist, die zich nooit in zichzelf verdiept, maar leeft in organisatie en propaganda. Dat er in hem en zijn partijgenoot Jacques een

[p. 599]

andere nieuwere psyche zou zijn, dan b.v. in een dokter, met een drukke practijk of een onderzoekend geleerde, schijnt de auteur wel te bedoelen, maar wordt ons nergens duidelijk. Dat hoeft ook niet, zou men zeggen: zulke menschen, die aan een nieuwe maatschappij werken, zijn inderdaad zoo anders niet dan de besten, die het druk hebben in de oude. En heel waar voelt deze socialistenfiguur aan in zijn eerst laat besefte onwetendheid van de vrouweziel en het worden zijner schuchtere liefde, die Judith niet helpen kan. Ook de overige, tweede-plans personages van Mr. Van der Voort en het meisje Anna en den jongen Lamers zijn als zuiver en waar aan te voelen, de mannen evenzeer begrijpelijk, als verzwakte schakeeringen van die beide uitersten, het verfijnd geestelijke en het verfijnd zinlijke, die haar onvervuld en ongetroost laten.

De auteur beloofde ons ten slotte op Judiths Donkere jaren ook haar lichtere te doen volgen. Wij willen, in afwachting hiervan, ons nog niet verdiepen in de vraag, wat deze roman voor zijn verdere ontwikkeling sedert de Salon-Salomé beteekent. Op te merken valt alleen, dat daar het accent op den man, hier op de vrouw is gelegd, maar dat de grootste kracht van analyse desniettemin in de mannefiguur bleef gegeven.

F.C.

M.J. Brusse, In 't verbouwereerde ouwe stadje, Em. Querido, Amsterdam 1920.

Aan het triestige koffiebruin met bijna zwart titelvignet dezer uitgave kan ik nog altijd niet wennen. En de druk is, terwille van de duidelijkheid, te groot voor het formaat, dat ook al niet pleizierig aan doet. Maar overigens zijn alle kleine en goedkoope druksels welkom in dezen democratischen tijd, als zij maar goedkoop zijn en aardige lectuur geven. Dit deeltje met een herdruk van een Brusse's Onder-de Menschen artikel uit den eersten oorlogstijd is fleurig van karakteristiek en boeiend door opwekking van de nu al zoo ver-geleden oorlogsfeer van 1914. Brusse zit daar met vele andere oorlogspersmannen in 't oude stadje, dat blijkbaar Sluis is en, wacht in die late herfstmaanden of er iets gebeuren zal. Van de rumoerige, rommelige, verbijsterde atmosfeer in dat overvolle stadje schrijft Brusse dan op zijn gewone raakrealistische manier, waar de eigen aard en de eischen van het vak echter op den duur vrij wat romantiek in mengden. Of zou er in die vermakelijke en zoo wonderlijke figuur van ‘meneer de Juge’ en niet minder in die monumentale vrouw Louise niet eenige Balzac-romantiek zijn gegeven? Mij dunkt van wel, en dat de lectuur er te pleizieriger van wordt, wijl de wereld er kleuriger van wordt en 't toch alles waar gebeurd schijnt.

F.C.

't Kwartet der Jacobijnen, door Maurits Sabbe, C.A.J. van Dishoeck, Bussum 1920.

Als Maurits Sabbe geen andere titels bezat om zijn letterkundige reputatie op te grondvesten, zou dit boek hem daar zeker niet aan helpen. 't Wil mij voorkomen namelijk, dat het maar een droog, ongeïnspireerd verhaal is, dat hier met al te veel woorden wordt gedaan. Het heet plaats te grijpen in de

[p. 600]

vijftig jaar der vorige eeuw, maar er is niets in de karakteristiek der personen of in hun omgeving dat dien tijd voor ons oproept, niet in de woorden noch in de handelingen. Wel geeft de schrijver zijn menschen de revolutionaire ideeên van '48, die toen vooral uit Frankrijk kwamen, en het schouwspel der Brugsche brave burgers, die zich in hun gemoedelijke omgeving zoo hevig theoretisch Jacobijnsch betoonen en inderdaad zoo conservatief zijn, had op zich zelf vermakelijk kunnen worden, ware er eenige scherpte van observatie en humor aan hun afbeelding besteed. Den heer Sabbe echter schijnt het vooral te doen om de vrijage van de dochter van een zijner Jacobijnen, en hoe zij de booze vrijers afwees en den enkelen goede tenslotte trouwde. Maar boozen noch goeden hebben van hem een eigen objectief leven ontvangen, zoodat zij voor ons zichtbare gestalten worden. Van dien opgepoetsten ijdeltuit, den kapitein der Kurassiers en vrouwenveroveraar ware anders in de lijst van zijn tijd een bijzonder interressant en vermakelijk type te maken geweest. Nu lijkt hij enkel een schimmige falsaris uit een melodrama. Desgelijks had die zalvende, zelfvoldane nieuw-lichter, Doctor Mabesoone, tot een onsterfelijk comische figuur kunnen groeien, als de auteur niet bevangen ware geweest in zijn eigen ouderwetsche romantiek van brave en goede menschen en een blij eindig liefdespelletje. En hoe aardig een meisje anno-1850 met haar stijve deugdprincipes en speelsche jeugdneigingen had ‘juffrouw Ida’ ons kunnen voorstellen....

Nu is dit alles echter niet geschied. ten bate van een zeer zoetelijk verhaal van vrijen en trouwen. En ook eenigermate ten bate van een soort flamingantisme-avant-la-lettre, dat den hedendaagschen Vlaamschen lezer pleizier zal doen. Ietwat verouderde romantiek met patriottisch Vlaamsche litteraire propaganda, zoo zou men dit jongste werk van Maurits Sabbe kunnen karakteriseeren.

F.C.