Groot Nederland. Jaargang 18

Buitenlandsche literatuur.

Guillaume Apollinaire, La Femme assise. Paris, Editions de la Nouvelle Revue française, 1920.

De kunstopvattingen en het werk van Guillaume Apollinaire hebben steeds aanleiding gegeven tot heftige en vaak interessante discussiën. Nu hij niet meer tot de levenden behoort - in den oorlog gewond, werd hij getrepaneerd en overleed aan de gevolgen dezer operatie - en zijn figuur niet langer een der middenpunten is van den litterairen strijd, wordt het gemakkelijker het werk van deze zoo curieus evoluëerenden geest te overzien.

Dit werk loopt over een tiental jaren en bestaat uit gedichten, romans, essays.

Zijne poëzie is zeer ongelijk. In zijne bundels treft men gedichten aan, die men als uitingen van een uiterst verfijnd impressionnisme kan beschouwen; andere zijn, naar de ingewijden beweren, futuristisch. Andermaal amuseert hij zich zijne korte versregels zóó te plaatsen, dat zij het figuur vormen van een hart of een ander symbolisch voorwerp, zooals dat, eeuwen geleden, door subtiele decadenten werd gedaan. (Dit is, voor wie zich als futurist wil doen doorgaan eene alleszins vreemde liefhebberij). Ten anderen versmaadt hij het niet zich te inspireeren op de kunst der oude volksrijmen; sommigen der mooie, berijmde spreuken uit zijn Bestiaire zijn van een zuiver classicisme.

Wanneer men echter zijne poëzie met zijn prozawerk vergelijkt, treft dadelijk dit feit: van al de vreemde (en soms vroolijke) afwijkingen, waarvan zijne poëzie getuigt, vindt men bij den prozateur geen spoor terug. Zoodra deze auteur proza schrijft, zegt hij, wat den vorm betreft, vaarwel aan alle vooropgezette bedoeling om zijne lezers te verbazen.

Zijne twee laatst verschenen werken: Le flaneur des deux rives en La Femme assise, geven daarvan de meest typische getuigenis. Uit het eerste dezer boeken blijkt vooral dat Guillaume Apollinaire een hartstochtelijk bewonderaar was van alle schoonheid, en wel in de eerste plaats van de schoonheid die zich verborgen houdt en zich slechts aan zeer gevoelige geesten openbaart. Van uit dit oogpunt

[p. 342]

lijkt mij dit kleine boekje verwant aan de Esquisses parisiennes van J.K. Huysmans. Maar de schetsen van Apollinaire zijn eenvoudiger van gevoel en getuigen van eene meer enthousiaste overgave en eene meer opgewekte vitaliteit dan de scherpe etsen van den esthetischen naturalist. Evenals Le flaneur des deux rives, is La Femme assise geschreven in eene eenvoudige, kleurige taal, die in rechte lijn verwant is aan het beste fransche proza. De originaliteit moet men hier niet zoeken in den vorm, maar in den geest.

Die originaliteit van den geest is echter niet onvoorwaardelijk te prijzen; zij bekommert zich allerminst om logika en bouw der gedachten. Zij is van eene openhartige fantazie, die zot en jong is, maar geestig en ontroerend. Het werk dat zij inspireert is dan ook eene allerzonderlingste creatie. Eenheid is er niet in te vinden, noch zelfs een leidraad. Het ontsnapt aan alle classificeering; van alle bekende benamingen waarmede men tot dusver een litterair werk aanduidde is geen enkele hier toepasselijk: noch roman, noch essay, noch verhaal, noch novelle.... Het bezit echter de levendige gratie der dingen die men vertelt, zonder daarbij ooit aan drukken of uitgeven te denken. Het is de adem van het leven die deze bladzijden zoo beminnelijk maakt en orde brengt in dien schijnbaren chaos.

Van alle fragmenten waaruit dit boek is samengesteld: verhalen, anecdoten, beschouwingen over kunst en caricatuur enz, is de geschiedenis van de Marmonen-kolonie het meest typische en het volledigste. Het is op zichzelf een merkwaardig stuk, dat van een ongewoon visionnair vermogen getuigt. Het bezit bovendien eenige der meest zeldzame hoedanigheden van het goede fransche proza: de bewogenheid, de beheersching van de duizenden vormen der emotie, en ten slotte de geestelijke humor, die een rijke natuur eigen is. Het is ook werkelijk wel een onderwerp naar zijn hart: die zachtzinnige religieuze waanzin van de aanhangers der veelwijverij: aberratie van den geest, maar onaantastbare menschelijkheid van het gemoed. Hoe doen ons die bladzijden betreuren, dat een zoo rijk begaafde geest, al te vaak het slachtoffer is geworden van zekeren modegeest, die tot buitensporigheden verlokt, onder voorwendsel van originaliteit. Hij wou vooral niet de dupe zijn. En daarom groef hij, voor anderen, den kuil die hij niet bij machte was te vermijden.

E. Prévost et Ch. Darnier, Le livre épique. Librairie Chapelot, Paris 1920.

Een zwaar, een lijvig boekdeel oorlogspoëzie! Sedert lang was ik er voor beducht, maar ik kon niet vermoeden dat de dreigende catastrophe zulke afmetingen zou hebben aangenomen. Het zou misschien beter zijn erover te zwijgen, ware het niet dat dergelijke publicaties uitnemend geschikt zijn om - vooral bij het Franschlezend publiek buiten Frankrijk - eene betreurenswaardige verwarring te stichten aangaande den tegenwoordigen toestand der Fransche poëzie.

Het is een zeer banaal geval. Zooals altijd bij dergelijke vergissingen heeft de Fransche poëzie met de heele zaak niets te maken, en rust gansch de verantwoordelijkheid op de twee verzamelaars, die alle onderscheidingsvermogen en allen goeden smaak missen. De inleiding is voldoende om ons daarvan te overtuigen.

[p. 343]

Wij lezen er dat de auteurs het betreuren geen grooter aantal verzen te hebben kunnen opnemen van de officiëele mediocriteiten, die in hun oogen de groote Fransche poëzie vertegenwoordigen: Rostand, Bataille, enz. Wij weten dus dadelijk waaraan wij ons te houden hebben. Zij mogen dan een kleiner of grooter aantal goede gedichten in hunne bloemlezing opnemen, het aspect van het werk en zijne waarde zullen daardoor niet veranderen.

Ik wil geenszins ontkennen dat dit boek een aantal zeer mooie gedichten bevat. Wij treffen er verzen aan van Péguy, Claudel, Gasquet, Porché, het is te zeggen van hen die waarlijk mooie door den oorlog geïnspireerde gedichten hebben geschreven. Maar dit helpt hier niets. Het boek is er niets vollediger om, noch minder antipathiek. Integendeel, men krijgt den indruk dat bedoelde gedichten enkel volledigheidshalve werden opgenomen en niet uit bewondering en liefde.

Het is mij niet mogelijk te begrijpen dat men naast elkaar plaatst als uitingen van poëzie: de nobele verzen van Péguy ‘Heureux ceux qui sont morts’... en het ontroerende fragment uit Les Hymnes van Gasquet en de bedroevende rijmen van mevrouw Rosemonde Gérard en de zoogenaamde alexandrijnen van den heer Henri Bataille. Zulk gebrek aan smaak, zulke onrechtvaardigheid maken alle kritiek overbodig.

Er is bovendien nog eene verzwarende omstandigheid: de twee verzamelaars hebben ook eenige door henzelf geschreven gedichten opgenomen. Deze gedichten zijn slecht. Zij geven wellicht de verklaring van het ontstaan van dezen grotesken bundel.

Colette, Chéri, Paris, A. Fayard, 1920.

In dit laatste werk van Colette vinden wij niets van alles wat in de oogen van velen als hare grootste bekoorlijkheid en originaliteit geldt: die fijnzinnige uitbeelding van natuurimpressies, die geestige silhouetten van honden, katten en andere huisdieren, die vrouwelijke perversiteit in de ironie, al die kleine litterair-merkwaardige détails die ongetwijfeld aantoonen in welke mate zij eene schrijfster is van het echte ras, maar die den critischen geest toch niet vermogen af te leiden van wat hij als hare grootste gave beschouwt: hare menschelijkheid en de diepte van haar psychologisch inzicht. Uit dit laatste werk is alle litteraire versiering, elk amusement van den geest verdwenen; niets anders geeft het, in zijn naakten eenvoud, dan een zijde van het eeuwige onderwerp: het menschelijk hart.

Het conflict is heel eenvoudig. De jonge man die den bedenkelijken naam Chéri draagt is de zoon eener demi-mondaine. Hij is in 't bezit van een merkwaardig fraaien lichaamsbouw, en dit is met aan de aandacht ontsnapt van eene vriendin zijner moeder, eene eengiszins bejaarde, maar goed geconserveerde hetaïre, met name Lea. Zij brengen samen eenige jaren door. Maar als de jonge man den leeftijd van vijf en twintig jaar heeft bereikt, maakt hij een einde aan zijn bandeloos leven en treedt in het huwelijk met eene jonge vrouw, Edmée, die ook - wij blijven steeds in hetzelfde milieu - eene demi-mondaine tot moeder heeft. Deze jonge dame, die eene goede opvoeding heeft genoten, bemint den jongen man in allen eenvoud en oprechtheid des harten. Dit huwelijk overtuigt Lea van iets wat zij nog slechts vaag vermoedde, namelijk dat zij den jongen Chéri werkelijk liefheeft. Zij onderneemt eene reis naar het wufte zuiden en wendt, om hem te vergeten, alle voor de hand liggende middelen aan.

[p. 344]

Middelerwijl is, door eene onvoorzichtigheid zijner jonge vrouw, ook in Chéri het heimwee naar zijne vroegere minnares ontwaakt. En hij komt tot de ontdekking: ‘tiens, pourquoi est-ce que je n'aurais pas un coeur, moi aussi?’ Hij verlaat de echtelijke woning en neemt zijn intrek bij een vriend, in afwachting dat Lea weerkeere. En als zij elkander weerzien, ontdekken zij beiden dat zij elkaar hebben liefgehad, zonder het te weten. Maar thans is het te laat. De jonge man heeft Lea ongemerkt bespied en gezien hoe de ouderdom haar heeft veranderd; waar hij zijne oude liefde meende weer te vinden, vindt hij slechts eene oude vrouw. Ook zij geeft zich rekenschap van de diepte, van den waanzin harer liefde. Deze geeft haar echter den moed het afscheid uit te spreken. En als zij hem door het venster nakijkt, ziet zij hoe hij den blik naar den blauwen hemel heft en de bloeiende kastanjelaars, en hoe hij de lentelucht inademt met den wellust van een bevrijde.

Eenvoudige, tragische geschiedenis! En met welke diepe kunst wordt zij verhaald om ons te doen gelooven dat de weinig sympathieke jonge man, dien wij uit de eerste bladzijden leeren kennen, een figuur is van even groote menschelijkheid ab b.v. Adolphe. Men vergelijke slechts de frivole, en eenigszins pijnlijke scene van het begin met de ontroerende tragiek der laatste bladzijden, om te beseffen met welke kieschheid de schrijfster is te werk gegaan. Zij gelukt erin ons te overtuigen dat die jonge man een hart bezit dat lijdt en liefheeft als dat van ieder mensch.

Het is eene schoone overwinning. En zooals ik hooger zei, daartoe is niets van noode geweest dan de eenvoudige, maar scherpzinnige ontleding van het hart harer personen. Alle literatuur was hier overbodig. En dit heele werk is niets anders dan wat de beste fransche traditionneele romans altijd zijn geweest: ‘un discours sur les passions humaines.’

Nieuw verschenen boeken:

Een bizonder mooi boek over Afrika van Jérome en Jean Tharaud: Marrakech ou les Seigneurs de l'Atlas (Plon-Nourrit, Paris 1920); het merkwaardig dagboek van E. Psichari, Les voix qui crient dans le désert (Paris, L. Conard 1920) waaruit destijds in een strengeren en meer abstracten vorm de roman ontstond: Le roman du Centurion; van Jules Romains verschenen in de uitgaven der Nouvelle Revue française twee nieuwe werken: Donogoo-Tonka, ou les miracles de la Science, een film, en Cromedeyre le-vieil, eene tragedie; een kleine, maar curieuze dichtbundel van Fagus: La prière de quarante heures (Editions Gallus, Paris 1920); van Léon Daudet een vijfde bundel souvenirs: A u temps de Judas (Paris, Nouvelle Librairie Nationale, 1920)

Jan van Nijlen.