Groot Nederland. Jaargang 18

[p. 714]

Buitenlandsche literatuur

Francis Jammes, Le poète Rustique. Paris, Mercure de France 1920.

Ik ken geen schrijver die zoozeer de critiek ontwapent als Francis Jammes. Dat sommigen, die een roman bewonderen om het evenwicht van zijn bouw en zijn psychologischen toon, en die een gedicht waardeeren om de stijgende en volledige ontwikkelingslijn van een gevoel, ernstige bezwaren hebben tegen de kunst van dezen auteur, is gemakkelijk te begrijpen. Maar in welke gesteldheid men ook een boek van Jammes ter hand neme, hoe goed men ook al de tekortkomingen ervan inzie, men ontsnapt niet aan de zinnelijke bekoring die ervan uitgaat, aan de ontroering die wordt opgewekt door den zachten gloed van ernstige en eenvoudige liefde, waaraan zijne verzen en zijn proza rijk zijn. Het hart van een dichter is hier aan het woord. Hoe arm, hoe ‘litterair’ lijken de meest majestueuze natuurbeschrijvingen der romantici en der naturalisten naast een enkel zinnetje van Jammes, waaruit men den geur ademt eener bloem, en waaruit u de frissche koelte tegenwaait van een lentewind. IJdel zijn de pogingen van den geest die zich wil verzetten; het hart is al te zeer bedwelmd.

Het is nochtans niet te ontkennen dat - om alleen bij het prozawerk van dezen dichter te blijven - die bekoring niet meer zoo sterk is als vroeger, en dat zijne laatste verhalen, Monsieur le Curé d'Ozeron en Le Rosaire au soleil, niet meer den zuiveren toon hebben van Clara d'Ellébeuse of zelfs van Pomme d' Anis. Het gevoel heeft niet, zooals de geest, de kracht om zich te vernieuwen. Het kan zuiverder worden in zijne uiting; maar in waarde blijft het zichzelf gelijk.

Iets nieuws wordt ons dan ook in Le poète Rustique niet geboden. Het boek zou als ondertitel kunnen dragen: eenige bladzijden uit het leven van een dichter. De grootste eigenaardigheid van dezen poëet is dat hij het ideale figuur verwezenlijkt waaronder gevoelige zielen zich het gedroomde beeld van een dichter voorstellen. In de eerste plaats zijne omgeving: eene liefelijke vrouw, talrijke bloeiende kinderen, een trouwe hond, een vriendelijk huis en een tuin vol bloemen. Dan des dichters dagelijksch leven: de wandeling, de jacht, de vischvangst, de verzorging der bloemen en in de stilte der kamer het neerschrijven van de ontroeringen die het schouwspel der schoone wereld in zijn hart verwekt. Natuurlijk zijn er ook hartelooze menschen, die den dichter miskennen en vervolgen.... Gij denkt misschien aan het leven van dichters als Baudelaire, Verlaine, Moréas en meent dat hoogerbedoelde ideale figuur zeer zelden in de werkelijkheid voorkomt. Zij is inderdaad zeer zeldzaam. Maar ik ken er althans ééne: Francis Jammes. Dit is zijne eigenaardigheid, zijne kracht en zijne zwakheid. Zijne kracht, omdat hij zich door niets laat afleiden van wat hij als de hoogste schoonheid aanziet en omdat deze zich vaak aan hem in al hare zuiverheid heeft geopenbaard; zijne zwakheid omdat een der hoogste aspecten der aardsche schoonheid hem, zoo niet geheel verbor-

[p. 715]

gen blijft, dan toch minder belangrijk lijkt: de eeuwige strijd van het menschelijk hart.

De tragedie van het menschelijk lot, die ten allen tijde de allergrootste dichters heeft geënspireerd, is niet in de eerste plaats de bron van zijn dichterschap. Men sticht verwarring als men naar aanleiding van zijn werk de namen noemt van Virgilius en Lamartine. Hij is een echt, een zuiver dichter; maar niet een groot dichter van eersten rang. Een groot, een klassiek dichter is niet origineel in den zin die vrij algemeen aan dit woord wordt gehecht, en volgens denwelken Jammes een zeer groot dichter zou wezen. In L' almanach du poète Rustique, het tweede deel van dit boek, is die originaliteit wel bijzonder typisch. Zij is soms ergerlijk. Maar toch bewondert men hoeveel schoonheid ons daarbij wordt geboden in de enkele versregels, die hier en daar, als kostbare bloemen, tusschen zijn proza ontluiken, zooals b.v. dat kleine zinrijke gedicht: Horoscope du mois de septembre:

L' enfant née en septembre
Aura des cheveux d'ambre
Bouclés comme raisins,
Et la pomme est son teint.
Elle fera entendre
Cette voix grave et tendre
Qui traine à l'horizon
Quand les vendangeurs rentrent
De la vendangeaison.

En als criticus is men ontwapend.

Francis Carco, L' Equipe. Paris, Emile-Paul frères, 1919.

Deze vruchtbare schrijver blijft zijn eenmaal gekozen wereld getrouw: vagebonden, deernen en beroepsmoordenaars. Deze eenzijdigheid is wellicht een gevolg van zijn kunstenaarstemperament en is dus allerminst te laken. Ten minste niet in zichzelve, want de persoonlijkheid van den kunstenaar blijft toch eigenlijk, welk ook het onderwerp weze, de meest belangrijke zaak. Niet dat ik de keus van het onderwerp onbelangrijk acht! Integendeel, - en de jonge fransche schrijvers hebben daaromtrent de ideeën eener vorige generatie verworpen - ik houd het voor eene zaak van het grootste gewicht. Maar de toon van een kunstwerk bepaalt toch voor een groot deel de eigenlijke waarde ervan. Het komt er slechts op aan dat de kunstenaar zijn onderwerp beheersche.

Dat F. Carco daarin meestal slaagt, is een gevolg van het feit dat hij zich door zijn kunstenaarsinstinct laat leiden, in plaats van door vooropgezette theoriën. Dit laatste deden de naturalisten en is der redenen van hunne esthetische decadentie.

Vanuit een psychologisch oogpunt lijkt dit jongste boek van den schrijver van Jésus-la-Caille sterker dan zijne vorige werken. Maar dit is slechts een illusie. Zij komt daaruit voort dat de schrijver ditmaal alle figuren en voorvallen rond een middenpunt heeft gegroepeerd. Zonder dat daarom het psychologisch inzicht van den schrijver aan diepte heeft gewonnen, lijkt deze roman sterker: zoo groot is voor elk kunstwerk de belangrijke rol der compostie.

Marcel Bouve, geduchte hoofdman eener bende, is pas uit de gevangenis ontslagen. Hij is onrustig, lusteloos. Zijne vroegere makkers zijn hem ontrouw ge-

[p. 716]

worden, Bobèche is thans hun leider. In een tragisch tweegevecht steekt Bouve zijn concurrent neer. Zijn eer is gewroken, zijn levenslust keert weer. Maar op een avond verneemt hij achter zich eene stem die hem roept. Het is eene oude vrouw, de moeder van Bobèche, die weet dat hij haar zoon heeft gedood en vraagt waar hij het lijk heeft gelaten. Bouve zegt dat hij van die heele zaak niets afweet, bedreigt haar.... Maar zijne rust is weg. Is hij bevreesd dat zij hem zal vervolgen en aanklagen? Neen, bevreesd is hij niet. Maar hij denkt steeds aan de oude vrouw: zijne taak is niet geëindigd. Het wordt eene obsessie. En op een middag ziet hij haar weer; zij heeft hem niet bemerkt. Hij volgt haar en spreekt haar aan op een onverschilligen toon. Hij gehoorzaamt aan een onweerstaanbaren drang, en gaat men haar mee tot aan hare woning. Maar de oude vrouw spreekt hem niet meer van haar zoon. De volgende dagen gaat hij wandelen in de buurt van hare woning. Hij weet dat hare kamer gelegen is op de derde verdieping. Zal hij naar boven gaan en een einde maken aan de hallucinatie die hem vervolgt? Hij gaat er heen met het vast voornemen haar te dooden, keert terug, doolt een gansche nacht rond. Ettelijke malen doet hij den vergeefschen tocht. Eindelijk overwint hij zichzelf en bezoekt de oude vrouw. Hij doodt haar niet maar schreeuwt haar de ijselijke bekentenis in 't gezicht.... En hij verlaat de kleine kamer, waar de moeder zit te snikken, en wandelt met verlicht gemoed door de stad: hij is weer de oude Bouve, de onoverwinnelijke.

Niet zoozeer om de paar sterke tooneelen waarin de schrijver op de meest eenvoudige wijze een groot tragisch effect bereikt, vind ik dit boek merkwaardig, dan wel om den psychologischen toon. Deze - en dit is, met het oog op de personnages, eene bijzondere verdienste - is nergens geforceerd. Hij is natuurlijk en sober. In de moeilijkste oogenblikken laten een gevoel van maat en evenwicht, en een zuivere smaak den schrijver van L' Equipe niet in den steek. Misschien zou men kunnen zeggen dat hij in den overgang van het eene gevoel tot het andere een beetje bruusk is, zoodat sommige details ons niet steeds heel duidelijk zijn.

Het is in de naturalistische literatuur over vagebonden en meiden dat een zeker soort romantisme zich het langst handhaafde. Daarvan vertoont l' Equipe echter geen spoor. Dit is niet slechts eene kwestie van temperament. Het is ook eene kwestie van methode. Er is een weg, die ook degenen die met de beste bedoelingen zijn bezield, onvermijdelijk voert naar den romantischen afgrond. Het voorbeeld van den betreurden Charles Louis Philippe is daar, om dit te bewijzen. De methode van F. Carco is de goede. Zijne personnages zijn geene typen, of althans niet als dusdanig bedoeld. Zij zijn gewone menschen. Wat hem in hen interesseert zijn niet hunne afwijkingen, maar de eeuwige eigenschappen van geest en gevoel waardoor zij mensch zijn. Waar bij voorbeeld Victor Hugo ons in Les Misérables wil aantoonen dat een bandiet hetzelfde (zooniet een hooger) eergevoel bezit dan een gewoon burger, toont ons de schrijver van L' Equipe dat het eergevoel in het gemoed van een moordenaar denzelfden oorsprong heeft dan in het hart van ieder sterveling.

P.J. Toulet, La Jeune Fille verte. Paris, Emile-Paul frères, 1920.

Deze roman van P.J. Toulet behoort tot eene zeer typische soort fransche unst, waarvan de tegenwoordige tijd slechts weinig vertegenwoordigers telt.

[p. 717]

Tusschen de huidige schrijvers zie ik er twee - maar ook twee zeer belangrijke - die de traditie voortzetten, welke loopt van den goeden Lafontaine tot Voltaire: Anatole France en Colette. Aan de kunst van deze twee echt-fransche schrijvers naar den traditioneelen geest is het werk van P.J. Toulet verwant.

Evenals de schrijver van Monsieur Bergeret, bekijkt hij de menschen met het scepticisme van den pessimist, al kan zijn glimlach niet altijd een wreeden grijns verbergen; evenals de vriendelijke boschnimf, die zich voor de wereld madame Colette noemt, paart hij aan eene hartstochtelijke liefde voor de natuur de zeldzame intuïtie van de schuchtere en troebele verlangens van een meisjeshart. En evenals aan die beiden hebben de Muzen den heer Toulet eene gave geschonken die steeds zeldzamer wordt: eene zuiverheid van taal en stijl die, over het hoofd van vele generaties, den band weer aanknoopt die het romantisme voor altijd scheen te hebben verbroken.

De stijl van P.J. Toulet is rijk aan vele verborgen schatten. Geen der hulpmiddelen die de syntaxis den schranderen kunstenaar biedt is hem onbekend. Zijne taal heeft zinrijke en geestige reticenties, zij is speelsch, nerveus en vol onverwachte wendingen. Lijkt zij soms al te precieus, zij blijft toch steeds levend. Welk een zuiver en bekoorlijk instrument!

Het onderwerp van La Jeune Fille verte lijkt in vele opzichten op dat van vele provinciale romans, zooals er, na den bloeitijd van het romantisme, door Champfleury en zijne makkers werden geschreven. Maar welke tegenstelling tusschen de kleurloosheid en zelfvoldaanheid van deze prae-naturalisten, en de bontheid en geestelijke vivaciteit van dezen ironist!

Het verhaal speelt in eene kleine provinciestad, waar de erfenis van een schatrijken ouden heer de hebzucht gaande maakt van alle families. En wat de schrijver ons van het karakter der inwoners doet zien en laat vermoeden is weinig stichtelijk. In dit midden beweegt zich het gracieuse figuur van het meisje met het groene kleed. Zij is verliefd op een jongeling, die haar wordt betwist door de hartstochtelijke notarisvrouw. Deze moet echter hare prooi loslaten, die zich tegen hare tiranny verzet. De jongelieden huwen met elkaar en ontvangen bovendien het zwaarste deel der erfenis. Zoo wordt ten slotte de deugd beloond in dit boek, waarin de schrijver niet erg aan de deugd schijnt te gelooven.

Men ziet hoe eenvoudig, hoe gewoon het onderwerp is. Hoevele malen zou het, sedert Balzac, door allerlei schrijvers behandeld zijn geworden? Alweer een bewijs dat een goed kunstenaar van het meest banale onderwerp een nieuw en interessant kunstwerk weet te maken.

Alle goede hoedanigheden van den schrijver van La Jeune Fille verte vermogen echter niet dit ééne gebrek uit te wisschen: de schrijver heeft zich in de compositie van zijn roman al te zeer laten leiden door zijne fantasie. Deze is bekoorlijk maar grillig. Zij verlustigt zich vaak in bijzonderheden van minder belang, die haar in de gelegenheid stellen zich in al hare bekoorlijkheid te vertoonen. Vergeven wij den heer Toulet deze lichte ijdelheid, die de eenheid van zijn roman in gevaar brengt, maar waaraan wij wellicht de mooiste bladzijden die het werk bevat hebben te danken, zooals wij hem zijn pessimisme vergeven en zijn twijfel aan de grootmoedigheid van het menschelijk hart, omwille der liefde waarmede hij de aardsche verrukkingen beschrijft.

Jan van Nijlen.