Groot Nederland. Jaargang 18

[p. 718]

Literatuur.

Het Geslacht der Santeljanos (De verweerde Jaren, Het Licht dat gloorde, De Revolte dagen, De dorrende Akker kiemt) door Joost Mendes. W.L. & J. Brusse, Rotterdam, 1918, '19.

Histoire politique et sociale d'une famille.... van Amsterdamsch Joodsche diamantbewerkers in de zeventig en tachtig jaren van de vorige eeuw. Een cyclus van acht deelen wordt ons toegezegd, waarvan de bovengenoemde verschenen zijn, in hun hooggestemde, poëtische titels reeds vrij nauwkeurig het karakter duidend van den geheelen kring. De bedoeling dezer schrifturen gaat nogal ver: niet minder dan een stuk Hollandsche beschavingsgeschiedenis uit het roerige laatste kwart van de 19e eeuw. Niet alleen hoe het volk der diamantbewerkers leefde, zwoegde en braste in die jaren van overstelpende weelde, den ‘kaapschen tijd’ genaamd, toen het beschavingspeil daar nog heel laag was en de stoffellijke welvaart weinig beters bracht dan dolzinnige uitspattingen en àl vergrovende genotzucht, wilde de schrijver hier te boekstellen. Maar de sfeer van het geheele Amsterdamsche leven dier dagen, met zijn kleinsteedsche opvattingen en achterlijke behoudzucht, trachtte hij te benaderen, waardoorheen dan allengs een andere toon gehoord werd, die van het socialisme, bij de diamant- en andere werkers begonnen. Hoe die Joodsche kringen een gansch ander aspect gingen vertoonen, in dat nieuwe licht, dat allereerst het jongere geslacht bescheen en diepe geestesonderscheidingen zichtbaar maakte. Van de oude, streng gesloten streng-hiërarchische Joodsche familie-gemeenschappen gingen er toen vele onredbaar te loor, toen voor de ras-nationalistische collectiviteit de gemeenschap der volken als ideaal in de plaats trad. Maar gelijk de socialistische idee de Joodsche gemeenschap ontbond, zoo wijzigde zij ook vrijwel alle stands- en economische verhoudingen der gansche stad. De geest van provincialisme en behoudzucht werd uitgedreven, er kwam beweging en gedruisch in de saaie Hollandsche samenleving, de instincten, de hartstochten en zelfs de gedachten begonnen zich te roeren. Er ontstonden ontevredenheid en verzet, geestdrift en haat; geweld en opstandigheid kweekten martelaren, en het voorloopig einde was een duidelijk zichtbare verandering van zedelijke verhoudingen en waardemetingen. Dit alles gebeurde in de laatste dertig jaren der vorige eeuw en deze boeken van Joost Mendes verhalen er van op hun wijze.

De eerste bundels geven de Joodsche economische en familietoestanden in de vette jaren van den Kaapschen tijd en later. De broers en zusters en hun diverse vrouwen en kinderen worden er omstandig beschreven en er is niets dan overdadig leven en familiegekonkel. Doch de kinderen beginnen zich, vreesachtig en aarzelend eerst, af te scheiden. Zij doen reeds wat de vroegere

[p. 719]

kinders nooit deden: hun ouders nuchter verstandiglijk critiseeren en zich, zoo niet boven, dan ten minste buiten hen stellen. In het derde deel breken diezelfde jongeren dan met hun omgeving, de familie en de straat van soort- en standgenooten, hetgeen vanzelf leidt tot een breuk met hun gansche godsdienstige gemeenschap. En in het laatste deel zijn zij, die jonge werkers, reeds de vurige, forsche strijders voor een nieuw maatschappelijk ideaal, in gestâgen kamp met vadsigen zelfgenoegzamen behoudzucht en genotzuchtig egoisme.

Wij kunnen nu in de volgende deelen de scheiding in Marxisme en Reformisme verwachten, met als bevredigend eindresultaat van den strijd de verovering, zoo niet der kapitalistische maatschappij, dan toch van de raads-en kamerzetels en tallooze aangename faciliteiten. Tenzij de auteur ons tot de nieuwe splitsing in communisme en socialisme voeren wil, om het goed recht en het idealistisch monopolie van het eerste te bepleiten. Hetgeen er eigenlijk niet naar uitziet. De jongens Santeljano zullen wel goede S.D.A.P. ers blijven.

Intusschen geldt dit alles slechts het uiterlijk gebeuren, het ‘wat’ dezer schrifturen, terwijl het toch vooral op het ‘hoe’ aankomt. Indien men echter om te beginnen constateert, dat zulk een langgerekte familiehistorie metap- en dependentiën van milieu- en tijdsbeschrijving reeds wat ouderwetsch-naturalistisch aandoet, heeft men reeds het hoe en het wat weer onafscheidelijk vermengd. De gansche opzet der zaak, met haar pretentie een gansch brok van tijd en menschen te omvatten, heeft iets naïvelijk ouderwetsch, waartoe vervolgens de taal machtig bijdraagt. Het is dat rauwe en ruwe, ongevormde en onbeholpen Hollandsch, dat in de jaren van '80 veel opkwam uit tot nog toe on-litteraire kringen. Het had de bekoring van de frissche spontaneïteit en ongebruiktheid, het was zeer persoonlijk en zeer echt - zoolang het niet in zichzelf tot manier werd - het toonde allerlei vondsten en kon treffend karakteriseeren. Maar het verveelde gauw, in zijn ongevormdheid, zijn eeuwig à-peuprès, zijn frissche taalvernieuwing, waarin men aldra de onbewustheid van eigen brutaal doen en ook wel de zelfoverschatting ging onderkennen. In het algemeen scheen dit revolutionnaire schrijverij, die het practisch niet verder bracht dan een zwak en onvoldragen soort natuur-impressionisme, waarvan de meesters der school de gave en rijpe voorbeelden hadden geleverd. Juist zoo is nu het Hollandsch dezer familie-cyclus, waarvan het reëel gebeuren meestentijds Joodsch overdreven romantisch is aangezien. Voor den schrijver is dit natuurlijk realisme, zijn realisme, voor ons is het grootendeels romantiek, die soms nog maar met één teen op de aarde staat. Doch in dit romantisme gaat het op zijn wijze weer zeer natuurlijk, en zeker zeer afwisselend toe. Felle en sterke karakteristieken heeft de schrijver gevonden voor vele zijner figuren. Zij zijn voelbaar echt gezien en met grooten drang tot zuiver en krachtig omlijnen weergegeven. Zoo komen verschillend Santeljano's en de Leeuwensteins en nog anderen, op de schrijvers krasse en rauwe manier geteekend, inderdaad sterk naar voren en nemen het volle licht onzer aandacht, al twijfelen wij vervolgens of wij ons soms niet door den fellen drift ende misleidende woordenveelheid lieten vervoeren, duidelijk te zien wat nog nauwelijks geschetst was. Doch ongetwijfeld ligt in deze eigen, echte, heftige karakteristieken van personen en kringen het beste literaire van het boek. De synthetische duidingen van de maatschappij en sociale verschijnsels zijn daarnaast veel minder, en in hun vooropgesteld en eenzijdig

[p. 720]

enthousiasme, tenstotte niet zeer waardevol. Het lijkt op geestdriftig beweren in volksvergaderingen en schijnt vrijwel elk meer nuchter en gefundeerd inzicht te missen. Zoo schrijft men allang geen geschiedenis meer, zelfs niet in den roman, is de indruk, die dit druk schreeuwerig beweren nalaat.

Voor de betreffende Joodsche en S.D.A.P.-kringen moet een gevoelige en omstandige verbeelding van dien grooten tijd en strijd der zeventig, tachtig jaren in de vorige eeuw echter ongemeen interesse hebben, als voor hun eigen geschiedenis. Zij zijn dan ook echte S.D.A.P.-kunst, deze boeken, wat dan nog geenszins socialistische kunst zeggen wil. Het lijkt eerder onverfijnd individualistisch naturalisme en is als zoodanig, en een beetje op een afstand gezien, ook wel te waardeeren.

F.C.